Capitalism le Chin Miphun

“Capitalism” timi biafang hi Kawlram ah a thanglianmi minung tampi nih kan rem tuk lo. “A-yin-sin-sahnit” kan ti i mirum nih sifak eihmuarnak le rialdipnak phunglam (system) phunphai ah a relmi kan tampi. Newin hruaimi Kawlram socialist cozah nih fak tukin an rak doh tikah rammi zaran kan thinlung ah hakkauhnak ah hram a bunh i santlailo cungah zaangfahnak a ngei lomi, a mui a chia tukmi, chawleh dan (social system) pakhat bantukin a caam lan. Sihmanhsehlaw, vawleicung ah a thawngtha bikbikmi ram pawl nih ram uknak le chawlehnak (social system) ah an hman bikmi  phungphai a si diam. Democracy he lebang cun then awk a tha lomi chawleh dan (hruaidan) a si, kan ti khawh. Zeicatiah, cozah hnahnawhnak um loin pumpak pakhat cio nih zalongte in inn-lo, thilri, le chawva ngeihkhawhnak nawl a onhtu system a si. Biadang in chim ahcun chawlehnak ah acozah nih a thazang (power) hmang in cawlcang loin rammi pakhat cio tu nih zalongte in anmah siaremning le thiamning cio in teirialnak nawl an ngeih khawhnak system a si.
 

Chawlehnak ah capitalism a hmangmi ram ah khua kan sak tikah hawi kan tluk khawhnak ding ahcun an hmanmi chawleh dan hi a tlangpi in zeimawzat cu kan lungfian a biapi tuk hringhran. An chawleh dan kan fianlo tuk ahcun anmah bantukin chawva kan kawl kho lai lo i nitin in a liammi caan sin ah midang nakin kan si a fak deuh chin lengmang lai. Kan harsat tuk ahcun kaamka in mi kuttang ah rian kan tuan camcin lai nain zaran nih thanchonak ngaingai kan hmu kho tuk hlei fawn lai lo. Zeicatiah, capitalism ahcun midang caah riantuantu (employee) menmen lawng si buin mah pumpak ca le khuatlang caah zeipipa chuahpi khawh a si bal lo. Amin hmanh ahcun teh “a-yin-sin-sahnit” tiah Kawlte nih an ti cu. Kawlte nih an hmanmi biafang bakbak khi Laiholh in kan leh ahcun “chawva/thilri/ruahnaksung (idea) tibantuk ahram (a-yin) a ngeimi nih an mawghmi chawleh dan” ti a si ko hnga cumu.

Capitalism chawleh dan cu tluang tein a kal khawhnak ding caah a biapi tukmi capitals/resources (thil/thazaang) pathum a herh. Mah cu thil pathum hna cu 1) minung/rammi fimthiamnak le khua tuaktan khawhnak thazaang (human capital/resource), 2) phaisa/chawva thazaang (financial capital/resource), le 3) zatlang fumtomnak thazaang (social capital/resource) hna an si.

Capitalism social system nih a herhmi/sunhlawihmi thazaang (resources) pawl hi Chinmi nih kan ngei ve hna maw? Zeibantuk zawn ah dah kan thazaang a der bik? Asiloah, midang nakin kan thazaang a tam deuhnak hmun teh a um ve maw?  Hawidang nakin kan thawn deuhnak hmun a um sual ahcun kan derthawmnak zawnka thlopbulnak ah kan hmang kho lai lo maw? Chikkhat tein kan dirhmun van zoh tuah hmanh usih.

1)     Chinmi cu caholh kan ngeih le fimthiamnak kan cawn khawh caan hi miphun dang he cuaitlai ahcun a caan a tawi tuk palia rih. Kamkhat in kan ram uknak a chiatmi nih an kan hrawh tuk hlei ah kan si a fak tuk fawn i hawidang bantukin fimthiamnak kan cawng kho lo. Cucaah, zaran cu theihhngalhnak kan chambau ngaingai i miphun dang bantukin caansau caah a biapi mi khua kan ruat kho lo. Ruahnak ngan pipi kan ngeih khawhlo tikah kan nunnak caah thil lianngan kan timhtuah khawhmi a um tuk lo. Cuticun kan sining nih a peklo tuk tikah mi tampi cu kan khuaruahmi an hme tuk i ruahnak pical (good ideas) kan chuah kho lo. Cucaah, minung fimthiamnak, theihhngalhnak le khua tuaktan khawhnak (human capital) ah kan chambau tuk hringhran. A thacho tuk cangmi nihin kan vawlei ah a sunglawi bikmi thazaang (resources) cu human resource/capital hi a si.

2)     “Rumnak ding ahcun phaisa ngeih a biapi cem ko eeh” tiah capo chimthiam ka hawipa nih a rak chim theo. A dik ngai. Phaisa ngeihlo tuk rumro ahcun a tlangpi in khuaruahnak lam a pih hlei ah ruah khawhmi hnihkhat zong kha a taktak in tuanchuah khawh a har deuh hrim. Chinmi cu sifahnak nih sautuk a nenhmi miphun kan si tikah a tlangpi in phaisa kan ngei hna lo. Khua kan saknak ram rumrum ah pical ngai in chawleh khawhnak ding caah a herhmi phaisa hram bakbak hi aa zaa in a ngeimi pumpak kan um theng men lai lo. Miphun dang he cuaithlai lebang ahcun phaisa kan ngeihlo dan a fak tuk lai dah? Capitalism ah a biapi tukmi thazaang a simi, chawva/phaisa thazaang (financial capital/resource) ahcun kan derthawm hringhran ko.

3)     Chinmi bantukin pakhat le pakhat aa tleihchan i aa naihniammi miphun hi vawleicung ah an um tuk men lai lo. Phun-khat le phun-khat aa hlam i innpa chakthlang le cingla-rualchan aa daw tukmi miphun kan si. Biadang in chim ahcun duh a nung tukmi zatlang nun kan ngei. Chiatnak kan ton caan ah kan ituarpi dan le lawmhnak kan co zawn ah kan ihrawmpi dan te hna hi miphun dang mit in zoh ahcun khuaruahhar maktara thil an si. Pakhat le pakhat karlak ah kan ngeihmi pehtlaihnak hri hi an fek tuk. Mah hihi cawlehnak mit in zoh ahcun a sunglawi tukmi thazaang, zatlang funtomnak thazaang (social capital/resource) a si. Phundang in chim ahcun zatlang funtomnak thazaang (social capital) ah Chinmi hi kanmah tawk tein a rum tukmi kan si.

Pathian lamhruainak le miphun caah teimak chuahin rian a tuantu hna tawlrelnak thawngin Chinmi tampi cu democracy le capitalism a hmangmi ram rumrum ah khua kan sa hna i rian kan tuan hna. An democracy (politics) le an fimthiamnak zeimawzat cu cawn duhnak lungthin kan ngei i teirial in kan cawn pah caah aa thlengmi caan sin ah kan dirhmun aa thleng pah ciahmah ko. Sihmanhsehlaw, an chawleh dan hi hlathlai le theihhngalh kan itim tuk rih lo (Semnak Chin ram ah khua a sami kan unau hna zong nih chawlehnak kong hi an ruatkhaat tuk ve fawn rih rua lo). Mah kan lungput hi kan thlen hrimhrim a herh cang. Zeicatiah, Chinmi kan ral ngan bik hi tuak setset ahcun sifahnak dahaw a si men lai cu! Zuu te hna cu rian le a biapimi thil dangdang kongah manhlo ngai in a buaibaimi minung a hrawk khotu thilchia a si bal lo. Sifahnak ral tu hi teimak chuah in kan miphun nih kan doh a biapi tuk hringhran. Kan dohlo ahcun kan tei bal lai lo. Kan doh len hmanh ahhin kan tei maw, teilo, a si lai. Zeisihmanh ah kanmah le kanmah kan idawt i kan ram le kan miphun kan dawt ko ahcun dohlo awk a tha lomi ral lian a si.

Vawleicung ah minung nih an sermi phungphai (system) hi chambaunak ngei loin a tlamtling dihmi a um bal lo. Sihmanhsehlaw, vawlei tuanbia zoh tikah sifah raldohnak le thanchonak serchuahnak caah cun capitalism cu a tha bikmi social system a si ko. Kan semnak ram sersiamnak ding zongah kan hman hrimhrim a herh dingmi system a si ko lai. Cucaah, capitalism a hmangmi ramthumnak ram rumrum ah khua a sami Chinmi nihhin an chawleh dan hi teimak chuah in kan cawn a biapi tuk.

Miphun dang bantukin pumpak cio nih minung fimthiamnak le theihngalhnak (human capital) le phaisa thazaang (financial capital) kan ngei men lai lo. Sihmanhsehlaw, a sunglawi tukmi zatlaang funtomnak thazaang (social capital) kan ngeihmi hi a hman zia kan thiam ahcun sullam ngei tein rian a tuan kho i a thangchomi miphun kan si kho ve ko lai. Pumpak cio in phaisa tampi kan ngeihlo zongah aa dawh tukmi kan zatlang thazaang hmang in kan ngeihmi phaisa cio kha kan funtom khawh i kanmah lakin khua a ruat khomi(idea a ngeimi) le risk a la ngammi minung pakhat-hnih kha kan chawva in kan dirkamh hna i hmunkhat ah rian kan tuanti khawh ahcun a thachomi pumpak pakhat cio kan si kho ko lai. Minung zeimawzat nih thanchonak kan co i kan karh ceomao ahcun kan miphun zong a thacho ko lai.

Theihternak: Mah hi capar hi CYONA Literature Department nih chuahmi The Chin Youth Voice (December, 2015) ah chuah cangmi a si.