Caan Sinah Aa Thlengmi Ka Sining (Part I)

Na upat tikah zeidah si na duh?

Mah biahalnak hi a tong bal lomi kan um men lai lo dah. Kei zong ka rak tong lengmang ve (atu ahcun keimah lila nih ka fale/tule pawl hi ka hal lengmang hna).

Na rak ton lio ahkhan zeitindah na rak leh(phit) ve tawn hna?

Kei cu ka bialehnak a rak idang lengmang. "Engineer si ka duh" ti hi ka rak chim tam bikmi a si men lai nain caan a van kal deuh hnu cun ka zuam taktakmi a rak silo ka fiang t'han. Atu lebang ahcun kaa fiang chinchin. Ka cawn zuam phun le ka tuaktan zuam phun a rak si bak lo. Ka rak uar pah sawhsawh, uar tuk hmanh a rak si lo. Pumpululh chuih zong hi ka rak zuam meisei nain pawcawmnak ding ngaingai ahcun rinhchanhtlak a rak silo kha ka lungki in ka rak theih peng ko.

Kawlram ah amin men in college cu ka dih ve nain thiammi ngaingai ka ngeihlo hlei ah uknak t'hatlo nih khua a sual tuk tikah aa cawm kho ding ka rak si lo. Cucaah, ka nulepa nih Malaysia ah an rak ka kal ter. Keimah kutke cung te ah ka van dir lecangka in harnak phunphun ka ton ve. Tikah, khua zaza ka rak ruat. Sihmanhsehlaw, cu zong ahcun chankhat chuah ah ka tuah/si duhmi ngaingai ka rak i fiang hlei lo.

Laiholh in pawcawmnak rian t'uan khawh a si lo caah Kawlram ah bakheih in an rak ka kheih zongah zei huaha ah ka rak rel lomi mirangca cu zokzok in ka cawng t'han. Duh zong duhlo zongah keimah tein cawn a hau, chimtu sinah phaisa dih in a cawng kho ka si ti lo. Cucaah, carel in tei ka rial. Mirangca in aa tialmi cauk(casual) lakah fawi bikin ka hmuh khawhmi cu thawngzamhca (newspapers) a si i nichiarte in rel khawh kaa zuam. Caan zeimawzat a kal hnu cun thawngzamhca chungah rel ka duhnak zawn cu fawizaang tein ka van rel khawh  ve. Malaysia ramchung thawngpang le vawleicung thawngpang aa t'ial tawnnak, thawngzamhca a hmailei tlap nga-ruk le lentecelhnak kong aa t'ial tawnnak, a hnulei hmai thum-li, cu hnawhsare in ka rel zongah a sullam ka rak fiang kho. Asinain, thawngzamhca a laifang hrawng ah khat ko in hmunhma a latu chawlehnak kong thawngpang (business news) vialte khi a pelte hmanh ka rak rel kho bak lo. Teirial in ka naam len zongah ka lung a fiang kho lo rumro.

Keimah cang cun kaa zuam len ko zongah zeitihmanh in ka lung a fian khawhlonak kong cu kan boss nu pakhat (boss pali kan ngei, unau lawngte an si) he bia kan iruah ah ka chimh. Accountant a si caah ka sining aa fiang colh. Mah tlukin ca na rel ko nain hi bantuk pawl na lungfian khawh lomi cu accounting na cawn bal bak lo caah a si men lai dahaw, a ka ti. "Ka cawng bal bak tak lo" ka ti tikah laksawng ah basic accounting cawnnak textbook a ka chuah. Voikhat-hnih ka kau nain ka fian khawh lomi a tamtuk t'hiamt'hiam i Oxford Business Dictionary kaa zalh hngap. Cuticun, basic accounting textbook le business dictionary he business newspaper cu caan zeimawzat ka rel hnu ah duhsah tein a sullam ka fiang ceomao. Fawizaang deuh in ka van rel khawh hnu cun cadang rel ka zuam tuk tilo.

Biographies le autobiographies ka rel tik zongah businessmen le central bankers deuh in ka thim cang. Ramkhel vawlei ah a langsar bikbikmi minung hna nih an t'ialmi  cauk ka rel caan hmanh ahkhin biakhiahnak (decisions) an tuahmi phen ah aa thupmi thil (the mechanism behind their decisions) khi ka hmuh khawh deuh ngai, tiin kaa ruat. Laimi nih ceihcum kan zuam ngaimi vawleicung geopolitics le US ramkhel ti bantuk lebang hi cu economic engine bak nih a mawngh bikmi an rak si ziar. Tahchunhnak ah US President pawl nih vawleicung buaibainak pakhat khat kongah biachahnak ngan pipi an tuah lai ah "National Security Interests" an ti ahkhin "Economic Interests" tu a rak tam deuh theo. Democracy rengreng hi a t'hawngmi Economic Engine nih a dirkamh lo ahcun tluang tein caan saupi rak hman khawh dingmi uknak phun a rak si lo.

Ka biahram ka pialtaknak a sau, kir t'han cang ning.

Business le economy kong ka rel deuhdeuh tikah keimah le keimah kaa hmu. Chankhat chuah ah zeibantuk minung si dah ka duh taktak, tiah bia kaa hal t'han tikah fawi tein ka phit khawh cang. Mirum si ka duh. Billionaire ka si khawhlo hmanh ah millionaire tel cu si ka duh bak. Cucu ka hawile cheukhat sin zongah ningzak loin ka chim theo. Zeicatiah, si (tlin) ka duhmi thil nih t'hawng deuh in ka nunnak lamhruai sehlaw fawi tein vaivuan hlah ning ti ka duh. Atu hnu zongah ka chim lengmang rih ko men lai.

Mirum si duh hi phundang pi zongah a ruatmi kan um kho men. Kan zatlang nun ah a poi bikmi pakhat ah ka ruahmi cu Mirum lunghrinh le huat hi a si. Rum hi sual phunkhat phun ah kan ruah tikah mirum deuh cu misual zoh in kan zoh hna. Pathian zong hi sifak santlailo dawtu a si ti deuh lawngin kan kalpi i kan sifahmi hi amah duhpiakmi ah a ruatmi kan tampi. Pathian cu sifak dawtu lawng a si lo, a zumtu kha thluachuah phunkip a petu Pa a si. A ngaingai ahcun Rum hi sifahnak in alet in a t'ha deuh tukmi a si. Sifahnak tu hi sualnak lam lei ah an kan hruaitu a si deuh hlah maw, tihi ka ruat t'heo tawn. Zeicatiah, kan si a fah tuk tikah kan khuaruahning a dik kho lo. Midang zawn zong kan ruat kho lo i hmailei caansau deuh caah tuaktan khawhmi zong kan ngei lo. Mah zawn ruahnak lungthin in kan khat i midang caah thlumalnak kan ngei kho ti lo. Kan khuaruah dan bak kha a hram in a diklo cang tikah thilt'ha kan tuah khawhmi a umlo rengreng.

Chinram cu Kawlram ralkap uknak t'halo ruangah a sifakmi kan si, kan ti. A hman ko. Uknak t'hatlo ruangah khuasak tuntuknak ah hawi kan hnutnak a tampi tak. Sihmanhsehlaw, Kawlram chungah a sifak bikmi miphun kan simi hi ruah a phu lo maw? Kan unau miphun dang zong cu ralkap uknak chia tangah an um cio ko nain kanmah bantuk lawmmam in an harsat tung lo. An vawlei in thil mansung an chuah caah a si kho men. Asinain, zalongte in tawlrelnak le tonghthamnak nawl an ngeih ve fawn tung lo. Sihmanhsehlaw, an kan thlau ning a fak tuk palia fawn. A fiangmi cu kanmah nakin a tlangpi in chawleh an thiam deuh, tihi a si. Kan lungfian a herh cangmi cu midang nakin kan si a fah deuh tuk lawmmam ahcun zeibantuk ram uknak phung tang zongah nehsawhmi kan si peng ko lai. "Uknak aa thlen poahpoah ahcun t'hanchonak cu amah tein a ra te ko lai" tiphun in khua kan sak ko ahcun kan duhmi democracy lila hmanh kha kan tawlrel (pehzulh) kho lo lai, kan va ser/laak khawh sual hmanh ah.

Democracy cu a t'hawngmi economic engine nih a hnu in a dirkamhlo ahcun tluang tein caansau aa hmang khomi uknak phung a si bak lo, ti hi ka pomdan a si cang. Hiti ka ti tikah amah uknak phung kha ka soisel a si bak lo. Ka uar tuk lehlam. Sihmahsehlaw, "annih khua cuzat an bawmh hna nain kannih khua mahzat lawng an kan bawmh" ti luklak pawl ruangah lamzawh in a buai dih dingmi mipi nihcun tluang tein hman a fawi dingmi ukdan a si lo. Tluangtlam tein cozah nih rian a t'uan khawhnak ding caah azatawk in ngunkhuai a pe khotu mipi a herh. Cucaah, kan t'hancho a biapi tuk hringhran. Kanmah nih kan izalhlo ahcun zeibantuk cozah hmanh nih an kan t'hancho ter kho tuk lai lo. Riant'uan zuamnak lungthin kan ngeih hlei ah thil tuaktan kan thiam chih a hau. Cucu, kan miphun nih kan herh tukmi ah ka ruah.

Aizee! Ka pial t'han hoi rua. Kir zokzok ning!

Thazaang in riant'uannak lawngin cun millionaire si khawh a har lai tiah ka ruah caah cacawn ka duh. Kawlram ah ka rak cawnmi rengreng kha Rumnak ding cu van chimlo, pawcawmnak bakbak hmanh ah hman rua a si tuk lo. Cucaah, cacawn ngenge ka hau. Ka cawn duhmi tu cu ka fiang bak cang! US ka phanh bak ahcun chawlehnak kong (business) ka cawng lai, tiin saduh ka t'hat. Pathian lamhruainak thawng in USA cu December 2011 ah ka phan taktak i... (peht'han te ding)...

Part II relnak: Caan Sinah Aa Thlengmi Ka Sining (Part II)