Chin Ram le Miphun T'hanchonak Dingah Ngeih A Herhmi Lungput

Biadomhnak

Chin miphun cu vawleicung ah miphun fate phunkhat kan si. Kawlram (Union of Burma) cozah nih 2014 kum ah an tuahmi ram pumpi milurelnak cazin ningah Chin State ah khua a sami minung cu 478,690 lawng kan si. Kawlram pumpi ah milu a tlawm biknak State, Chin State ah khua a sami minung vialte hi Kawlram pumpi minung i cheu zakhat ah cheukhat hmanh kan tling lo. Zatuak in 0.93% lawnglawng kan si. Kan pawngkam miphun dang he epchun tikah kan milu a tlawm hringhran.

Kan milu a tlawm caah kanmah miphun chung lawngah chawlehnak tuah in tthanchonak lam pemh a har tuk hlei ah kan vawlei in thil mansung an chuak fawn lo i zaran caah duhdim tein khuasak khawhnak lam a har ngaingai. Pennak chiahru tangah caansautuk kan tan chinchap fawn tikah a buaktlak in kan sifah a zual fawn hoi. UNDP nih 2007 kum ah “Integrated Household Living Condition Survey in Myanmar” tiin Kawlram mipi khuasak tuntukning kong zohfelnak an tuahmi report (cahmai 39) ning ah Chin State ah khua a sami minung zakhat ah sawm-sarih le pathum (73%) ringlo cu sifahnak khur chungah kan tla. “Ram pumpi huap in zoh tikah mipi hna nih a buaktlak in an phaisa lut dihlak (total income) i 73% cu tirawl caah an hman lio ah Chin State ahcun 82.6% bak an hman,” tiah an langhter chap.

Kan harsat tuk tikah hawidang bang in duhdim in fimnak kan cawng(kawl) kho lo. Cucaah, fimcawnnak zongah hawi hnu kan den. A luancia kum 50 renglo Kawlram tanghra sungh-awn(tei) cazin zoh tikah Chin State cu kumtin in a tangbik ah kan um zungzal. Zatuak in tanghra a awngmi(teimi) a tlawm bik kan si hlei ah distinctions(kungthu) a hmumi zongah a tlawm bik kan si camcin. Phundang in chim ahcun Chinmi cu Kawlram chungah cathiam lo cem  miphun kan si.  

A cunglei ah ka langhtermi Chin miphun kan dirhmun hi theih a nuam lo tuk! “Chin” a si aa lunghmuih i miphun dawtnak a ngeimi Chinmi ca ko ah theih a nuamh lo a zual. Nain, kan sining taktak te a si fawn hoi. Zeitindah kan thlen kun lai? Chin miphun nih miphun dang bantuk in kan tthancho khawh ve nak ding ahcun Chinmi pakhat cio nih ttuanvo kan ngei dih, tihi kan hngalh a herh. A bikin kan lungput kan siamremh hmasa a biapi tuk. A ttha lo i tthanchonak an kan dawntu lungput vialte cu tthanchonak lei ah lam an kan hruaitu ding lungput ttha hna in kan hlen hmasa lawnglawng ah teinak kawltung lei ah kar kan hlang kho ve lai.

Kan tthanchonak dingah ngeih kan herhmi lungput

Minung cu kan sining kan cohlan khawh hmasa lawnglawng ah tlamtling tein kanmah le kanmah kan ihngal kho. Kanmah le kanmah kan ihngalh hnu lawngah fek tein hmailei ah kar kan hlang kho fawn. Tahchunhnak ah sifak mi nih kan sining cohlang loin mirum bantuk in khua kan sak poahpoah ahcun zeitik hmanh ah sifahnak chung in kan luat kho bal lai lo. Cucaah, tthancho kan duh ahcun Chinmi pakhat cio nih pumpak kan sining le kan miphun dirhmun hi a chiatkhat zongah cohlan duhnak lungput kan ngeih hmasa hrimhrim a herh. “Chin miphun cu Kawlram chungah a sifak bik le cathiam lo (a hrut) bik miphun kan (rak) si,” timi hi na cohlang kho maw? Lungtak tein na cohlan i ka cohlan khawh ve ahcun cucu kan miphun tthanchonak ding caah a herh bikmi lungput a si ko. Zeicatiah, fimthiamnak  cawn duhnak le chawva kawlhawl duhnak lungthin an kan ngeihter tu ding lungput sunglawi a si. Teimak chuah in kan kawlhawl hrat ahcun hlawhtlinnak cu zeimawzat kan hmuh hrimhrim ko lai.

Pathian lamhruainak le miphun caah teimak chuahin rian a tuantu hna tawlrelnak thawngin Chinmi tampi cu zauk phung (democracy) le capitalism a hmangmi ram rumrum ah khua kan sa cang. An ramkhelnak (politics) le an fimthiamnak zeimawzat cu cawn duhnak lungthin kan ngei i teirial in kan cawn pah caah aa thlengmi caan sin ah kan dirhmun aa thleng pah ciahmah ko. Sihmanhsehlaw, an chawleh dan hi hlathlai le theihhngalh kan itim tuk lo. Mah kan lungput hi kan thlen hrimhrim a herh cang. Zeicatiah, Chinmi kan ral ngan bik hi tuak setset ahcun sifahnak dahaw a si men lai. (Zuu te hna cu rian le a biapimi thil dangdang kongah manh lo ngai in a buaibaimi minung a hrawk khotu thilchia a si bal lo). Sifahnak ral hi kan miphun nih teimak chuah in doh duhnak lungput kan ngeih a biapi tuk hringhran. Kan dohlo ahcun kan tei bal lai lo. Kan doh len hmanh ahhin kan tei maw, teilo, a si lai.

Chin miphun cu kan milu a tlawm tuk hlei ah pumpak pakhat cio in chawva tampi a ngeimi kan um lo. Cucaah lungrual duhnak lungput kan ngeih a biapi tuk fawn. “Lungrual” timi cu ruahning, duhning le pomning aa dan cio zongah tinhmi kawltung zohin hawidang he hmunkhat ah rianttuantti/karhlantti khawh tu khi a si. Lungrualnak kong hi Laimi nih kan chimceih bikmi thil pakhat ah aa tel men lai. Nain, chimceihmi lungrualnak kong hi chawlehnak kong he aa pehtlai theng bal lo. Kan ngeihmi chawva tlawmpalte cio fonh in hmunkhat ah lungrual in rian kan ttuanti thiam ahcun pumpak cio nih kanmah bing cio in kan tuah khawh lomi thil lianngan tampi kan tuah khawh lai. A ngaingai tiah cun vawleicung companies lian bikbik pawl hi pumpak minung lawng nih ngeihmi an si lo. Mi tampi nih hmunkhat ah ngeihtti mi lawngte an si dih. Lungrual tein rianttuantti kan thiam ahcun thil lianngan kan tuah khawh lai i Chinram zongah factory (sehzung) ti bantuk kan ser hna lai i mizapi caah pawcawmnak rian a chuahpi hlei ah zatlang caah tthanchonak phunkip an chuahter lai. Cu bantuk thil lianngan cu lungrualnak lungput hmanh ah chawleht'i duhnak lungput lunglawnglawng in kan tuah khawh dingmi a si.

Biadonghnak

Chin miphun cu milu a tlawmmi miphun fate kan si. Kan vawlei in thil mansung an chuah lo hlei ah uknak ttha lo tangah caan saupi kan tan caah a buaktlak in kan si a fak. Sifahnak nih an kan ttemttawn tuk tikah fimthiamnak kan cawng kho lo i cathiam lo kan (rak) tam. Sihmanhsehlaw, tthancho kan duh taktak ahcun kan sining taktak pawl cu an chiat zongah cohlan duhnak lungput kan ngeih hmasa a herh bik. Zeicatiah, cawn duhnak le thiam duhnak lungthin an kan pek lai. Sifahnak hi kan ral lian bik ah ruat in sifah doh duhnak lungput kan ngeih i teirial in chawlehnak kong kan hlathlai a biapi tuk. Chin miphun cu minung tlawmte kan si caah lungrualnak lungput in rianttuantti kan thiam hrimhrim a herh fawn. Kan lungput kan thlen khawh ahcun kan semnak ram cu a tthangchomi ram nuam ah kan ser khawh ko lai. A tuanh le a tlai lawnglawng a si ko.

Note: Mah cabia hi Chin American Association nih tuahmi Chin Miphun Catial Zuamnak ah kaa telnak capar a si. Laksawng ka hmu lo. Zapi rel dingah ka van tar t'han bia.

Chirhchan: Department of Population, Ministry of Immigration and Population: Myanmar Population and Housing Census, Provisional Results (Volume 1). Page (6).

UNDP: Integrated Household Living Condition Survey in Myanmar. Page (39).