Thursday, December 18, 2014

Obama A Mirh, Putin A T'ahhamang: Fak Tukin A Tlami Meiti Man nih Russia Phaisa Le Chawlehnak A Tlakpi

Vawleicung ah a bikbik thim a thiam bikmi phu ah ruahmi Forbes nih 7.2 billion hrawng a simi vanrangtawi minung chungin minung 72 cu A.D 2014 kum caah "vawleicung huham ngei/lianngan bikbik minung (The Most Powerful People Of The World)" tiin an thim hna. Forbes editors le ruahnak petu hna nih thimfung an thlak i November 5, 2014 ah an chuahmi cazin ah a cungcem hmunhma a latu cu Russia President Vladimir Putin a si. US President Obama cu nikum ah an pekmi hmunhma, pahnihnak, an pek t'han. Thimtu hna nih tahfung ah an hmanmi thil hi a phun a tampi. An ngeihmi ralkap thazang, chawlehnak hmetngan, pumpak biakhiahnak nih a chilh khawhmi hmunhma tibantuk lawng kha an zoh lo. "Zeitlukin dah thimmi pumpak nih a nawlngeihnak(power) an hman" timi zong an zoh chih. Cucaah, a nawlngeihnak kha zalong taktakin hman a hmangmi Putin nih pakhatnak a co hi a si.

Obama & Putin
Leitang chuak thil sunglawi lakah hman bikmi meiti (oil&gas) tampi aa ngeihmi Russia rampi cu Putin nih a kut cungah aa hum tikah t'ihphanmi a ngei lo. Vawlei pumpi duhnak kalhin amah duhnak kha pakhat hnu pakhat in a nam salam. Georgia le Ukraine cu ralkap thazang in a luhhnawh hna i an ram zeimawzat kha aa lak mei! Amah tein aa penmi ramdang chungah neekneih zaangen in mah duh salam poahin cawlcanghlo dingin UNO nih nem tein an lemsoi zongah aa theihter lo i Obama nih a caak len zongah a nih menmen. Sihmanhsehlaw, a lor tukmi luhak Putin cu alu aa kheih cang. Asi a vang i at'ahha a mang. Zeicatiah, phorhlaw in a chiatu meiti cu aman fak tukin a tum. A luancia June thla ah barrel pakhat ah $115 renglo in a rak zuar tawnmi kha atu ahcun $59 bakah a tla. Cucaah, meiti zuarnak deuh lawngnih a mawghmi Russia chawlehnak(economy) cu rang tukin aa sukhak colh.

Putin nih Ukraine kut chungin Crimea ramt'hen a lak hleiah an ram chung buaibainak ah ral hriamnam hmangin aa teltum pengmi cu ngol cang dingin Obama le ramdang hruaitu hna nih neem tein an rak nawl lengmang. Sihmanhsehlaw, an bia zei-ah a rel lo. Aw-ro deuhin an tlirhkhawnh zongah alu a lei salam. Vawlei pumpi nih ihrawnmi dun-le-dan a zul duh lomi Russia cu ral hriamnam hmangin phihkham awk a t'hatlo caah US le EU nih chawlehnak lam in zeimawzat an rem. Putin mit'hi le mila cheukhat kha ramdang ah chawhlehnak le chawlehnak nawl an kham hna hlei ah an ram chungah phaisa ichawklet kho tuk lo dingin phihkharnak an tuah. Meiti man a san lio ah Putin le a hawile rualnih zeihmanh ah a rak rel lomi US le EU phihkharnak cu atu ahcun sullam a ngei tuk cang. Harsatnak nih a denmi Russia nih an hmanmi phaisa, Rubles cu US dollar he epchun tikah kum khat chungah a zatceo hrawng aman a zor. Naihrawnghrang ko ahhin aman a tlak a zual khun. Nov, 24 ah USD 1 ah RUB 45 hrawng a simi kha Dec, 16 ahcun USD 1 ah RUB 68 tiang a tla.

Fak tukin a tlami Rubles cu Russia Central Bank nih khamh dingin aa zuam hngap. Tuzarh nikhat ni zaan ahkhan Central Bank hruaitu hna cu hnawhsare in meeting an ngei i Ruble karhret (interest rate) cu 10.5% in 17% bakah an kaiter. Phundang in chim ahcun Russia Bank ah chiahmi Rubles phaisa cu a tlawmbik ah 17% in a karh lai, tinak a si. Tahchuhnak ah RUB 100 kha bank ah na chiah ahcun caan tlawmpalte chungah 117 ah aa cang colh lai. Putin cozah nih aa tinhmi cu "Russia chawlehnak cu a rawktuk caah an phaisa cu man ngeilo ah aa cang colh cang lai" tiin an thinphan ruangah zokzok in an phaisa kha aman a tlak tuk hlanah hman aa naammi mipi hna nihkhan phaisa karhret mitthit in an ziaza tleng hna sehlaw phaisa khong deuh hna seh, ti a si. Sihmanhsehlaw, an ruahning bantukin an hma a kal tuk lo. Russia mipi nih an kut cungah a ummi phaisa cu man ngeilo ah aa cen hlan ah hman zokzok an inam t'hiamt'hiam. Motor le phones t'hat'ha an icawk. Hnawhsare in motors cawk aa naammi an tam tuk caah German motor company, Voltwagon hna nihcun chikhat chung cu an dawr an khar phah. Apple Inc zongnih online in an thilri zuar duh loin an um ve. Zeicatiah, Russia phaisa Rubles hi zeitluk tiang dah a tlak lai, timi hi an fiang cio lo i an thin a phang. Mipi nih Rubles cu an hlawnh cuahmah ko rih caah US dollars thlen ret zong cu a sang ngaingai ko rih. Tuchun(12/18/2014) tiangah USD 1 cu RUB 61 in thlen a si ko rih.

A cunglei ah ka langhtermi thil sining zoh tikah biahal ding tampi a chuak. "Keimah" aa ti ve mi Putin nih a hruaimi vawleicung hrokual bik rampi pakhat i a chawlehnak cu maw, atu bantukin mitt'hep ah a rawhral khawh ko hnga? Russia mipi nih an lau tuk caah an phaisa an hlawnh zokzokmi hi a dikmi thil a si maw? An thinphannak in a chuakmi biakhiahnak nih an ram phaisa man cu chikhatte ah cheuli-cheukhat renglo bak a tlak ter ko va sikaw. Russia cozah nih sang taktakin phaisa karh ret a chiah ko zongah tampi a t'ha hlei lomi phaisa thlen ret cu khuaruahhar a si ko. T'ih bak a nung! Russia ram chungah chawlehnak a tuahmi companies pawl ca ko ahhin a fak khun. Zeicatiah, an ngeihmi thilri poah kha mitt'hep kar ah an man cheuli-cheukhat an t'um dih tinak a si cumu. Thil sining aa thleng tukmi cu an fian khawh ve colh lo caah duh tawkin an thil hmanh zuar ngam loin an um phah cu awh. Zeitinhme hi thil vialte an cen hi a si? Aa zum tukmi Putin nihcun a dawt tuk i kauh chin thluahmah a timhmi Russia rampi cu a chanhchuah kho ne lai maw? A fiang ko. A chanchuah kho lai lo, meiti man a tlak tuk ko rih poah ahcun.

Russia chawlehnak hi meiti nih a mawgh ngaimi a si. Russia cozah lebang hi cu meiti in a lutmi phaisa deuh bakin a nung. Ramdang ah an zuar bikmi thil zong hi meiti a si. Russia nih ramdang ah a zuarmi thil vialte i 70% hrawng hi meiti a si i rampi cozah nih kumkhat ah an hmuhmi phaisa dihlak ah 52% hrawng hi meiti man in a ra mi a si. Cucaah, fak tukin a tlami meiti man nih Russia caah khua tamtuk a sual. Awlokchong in an phaisa man a tlak hlan deuh hmanh ahhin "ruahning nakin a t'um tukmi meiti man ruangah 2014 Russia chawlehnak cu 4.5% hrawngin a zor lai," tiah Central Bank nih an rak tuakdonh. Atu chinchin cu chim ding a um lo. An lau ko. Khulrang in tuakdonh colh chung ding hmanh an thei huaha lo. Putin nihcun "lenglei thil t'halo tampi ruangah harnak a tongmi kan ram chawlehnak hi kan remh t'hannak ding ahcun kum hnih tal cu kan rau te men lai" tiah tuchun ah a chim. Zeiruangah dah Russia chawlehnak kongah midang sual a phawt hna? Buaibainak phunkip in a khah cang caah donghnak ni a nai cang ko lai, tiah minung tampi nih kan ruahmi tuchun vawlei ahhin zeitinhme meiti man hna cu fak tukin a tlak khawh zia?

Meiti man hi 2011 hnu cun barrel pakhat ah $100 tang a tolh bal lo. Aluancia June thla zong ahkhan barrel pakhat ah $115 hrawng a si ko. Asinain, atu ahcun $60 hrawnghrang ah aa zel ko. Fawibai ah tampi in a kai lai lo, tiah thiamsang hna nih an zumh chinchap. Zeicatiah, vawlei nih kan herh tawnmi(demand) nakin a chuakmi(supply) meiti a tam deuh tuk. Cucu, 2000 hnu ah a um bal ti lomi thil sining a si. Hi bantukin thil umtuning aa tlennak hi a ruang a tampi. Sihmanhsehlaw, thil pathum nih fak bikin an mawngh; USA, Saudi Arabia(OPEC) le EU & China.

2014 kum ah vawleicung meiti a chuah bikmi ram hi Russia le Saudi Arabia an si lo. USA a si cang! AD 2006 hrawngin fak tukin a kaimi meiti man nih ramdang chuak meiti bochan in chawlehnak a tuahmi US cu harsatnak tampi a pek. Meiti tambik a chuah tawnnak hmun a simi ram hi Middle-East deuhah an um hna i cozah chia le buainak nih a den peng fawn hna caah aman hi t'um lei a panh bal ti lo. US chawlehnak cu vawleicung ah a ngan bikmi a si nain ramdang sinin a cawk chommi meiti deuh hmangin a cawlcangh tikah US hrambunh companies le acozah cu lungsivang in an um. Cucaah, vawleicung seh thilri t'ha bikbik le chanthar fimthiamnak hmangin lam phunkip an dap. Vawlei thuk taktak tiangin an cawh i meiti an kawl. Cuticun an cawlcang i North Dakota le Texas States ti bantuk ah meiti tampi an hmuh. Ruahning nakin tamtuk an chuah khawh caah atulio ah an chuahmi hi 2008 lio nakin nikhat ah 4 million barrel a tam deuh. US nih a chuahmi meiti hi ramdang sin ahcun a zuar lo. Midang sinin a cawk t'hiamt'hiam rih.  Sihmanhsehlaw, voidang bantukin tamtuk cawk a hau ti lo. A herhmi dihlak i a zatceo renglo hi amah tein aa ring kho cang. Cu nihcun vawleicung ah meiti tamtuk a karh ter. Obama cozah nih a rawk tukmi vawlei khuacaan remhnak ding caah tiin seh thilri siamtu companies pawl kha meiti (fuel) a tlo deuhmi lawng siam dingin phung an sermi zongnih thil sining tampi a tlen fawn.

Vawleicung meiti man hi thil sining zohin OPEC timi phu nih an duhning in an mawgh deuh peng. "OPEC" timi cu "The Organization of Petroleum Exporting Countries" ti a si i Laiholh cun "Ramdang ah meiti a zuartu ramkomh phu" ti nak a si. Chungtel ram hna cu Iran, Iraq, Kuwait, Saudi Arabia,Venezuela, Qatar, Indonesia, Libya, the United Arab Emirates, Algeria, Nigeria, Ecuador, Gabon le Angola hna an si. Anmah phu nihhin vawleicung nih kan hmanmi meiti dihlak i 80% hrawng hi an chuah. Kum khat ah vawleicung dihlak nih meiti zeizat hrawng dah kan herh lai, timi kha an tuak tawn i a herhmi nakin tampi chuah loin hnatlaknak an ngei tawn. Cuticun, meiti kha fawizaang tukin hmuh awk a um lo i an duhning zatin aman an hauh khawh. Sihmanhsehlaw, tukum cu US nih tamtuk a chuah ve cang tikah thil sining aa dang tuk. Aman niam tukin zuar an duh lo ahcun tlawmte cio lawng chuah an hau. Tlawmte cio lawng an chuah ahcun an chilhmi hmun (market share) a zor ding a si fawn. Cucaah, November 27 ah an tuahmi OPEC meeting ah Saudi Arabia nih a chuahmi meiti zorter ding a duhlo caah hnatlaknak an ngei kho lo. "Kannih nihcun phaisa tampi dih hau loin tampi in kan chuah khawh ko caah tampi in kan chuah lai i meiti man hi a t'um chinchin lai, fak tukin a t'um ahcun US nih a chuakmi hi sullam a ngei te lai lo, zeicatiah an chuahnak ah a dihmi nakin a cawkin cawk ah a hlawt deuh lai i an tuahmi hi an ngol te ko lai" tihi Saudi Arabia nih aa tleihmi a si. Cucaah, meiti man cu a tla chin lengmang i barrel pakhat ah $60 hrawnghrang a van phanh hi a si.

OPEC le USA nih a chuahnak lei in thil sining an thlen lio ah China le EU nih ahmannak lei in an rak thlen ve. EU chungtel ram tampi cu 2008 ah a rak chuakmi phaisa harsatnak (financial crisis) nih a hrawhmi chawlehnak in an ihlikphuak kho rih lo. Chawlehnak ah an der deuh ngaingai caah voidang tlukin meiti an hmang kho lo. Tuluk zong hi a thanchoning a nuar deuh cang i rak ruahning nakin meiti a hmang lo deuh ve. EU le China hi ram fim an itheihnak ah an dirhmun an ifiang. Meiti a chuahtu ram pawl hi zumh awk an tlaklo tuk zia zong an hmuh chin lengmang tikah an iralring. An vawlei in meiti a chuahlo tikah lam dangin energy an kawl. Nika le thli hmangin electric thazang tampi an ser. An ram chungah zuar dingmi seh thilri poah kha meiti a tlomi an si ter hna. Ri an khiahmi kha a phan lomi poahpoah cu zuarnak nawl an onh hna lo. Tikah, companies pawlnih meiti a tlo deuhmi seh lawng kha an ser cang. Cu nihcun, vawleicung meiti market hi tampi a thlen ve.

A cunglei ah langhtermi thil hna ruangah fak tukin a tlami meiti man nih fak bikin a denmi ram hi Russia a si. An chawlehnak kha fak tuk lawmmam in a den caah mipi nih an thinphan lungin zokzok in an phaisa an hman tikah an phaisa man cu a tla thluahmah. Cu nihcun, Russia chawlehnak cu a hrawh chinchin. Chawlehnak vawlei cu maimawmhbu bantukin aa seng dihmi a si tikah Russia ram chungah hram a bunhmi companies hna hi ramdang he chawlehnak an tuah ve. US dollars hmangin thil tampi an cawk. An riant'uannak zongah dollars in phaisa tampi an cawi. Russia ram chungah an chuahmi thilri zong kha ramdang ah an zuar ve fawn. Rubles man kha a tlak tuk tikah ramleng in an van luhpi mi thilri kha an man a fak tuk cang i a miak a chuak kho lo. An hmuhmi Rubles nih man a ngeih tuk tilo caah US dollars in an rak cawimi leiba kha cham an i harh deuh. Ram chungah thilman a kai tuk tikah thilri siamnak ah an dihmi a tam deuh tuk i voidang bantukin ramleng ah thil an zuar kho lo. US le EU nih Putin dantatnak ah chawleh phihkharnak an tuah chinchap caah ramleng ah phaisa lak a har chinchin hoi. Lungsivang taktakin an um ko.

Putin hi ramdang hruaitu tam-u nihcun an huat tuk nain Russia mipi nih an uar tukmi hruaitu a si. Zeicatiah, ram le miphun dawtnak a ngeih tuk hlei ah Russia ram chawlehnak kha tampi a t'hancho ter. Kum 15 hrawnghrang a hruai chung ahhin ningcang loin a tuahmi thil a tam lengluang nain Russia hi amah tawk tein a t'hangcho peng. Sihmanhsehlaw, tukum cu aa dang cang lai. Khuaruahhar in a tlami meiti man nih t'ahhamang in a tuah cang. Vawlei pumpi nih zulhmi phunlam he aa tlakloning in a cawlcanghnak ruangah Obama le a hawile pawlnih dantatnak an pekmi nih aa ruahning lengin harsatnak a pek chinchin fawn caah a awlok a chong ko lai. A sivangh tukah a lungnem in a nunzia aa remh te lai maw, aipuan in ziachiat chinchin in dah aa lak lai? Obama tu cu a mirh a chuak. Zeicatiah, aman a tlami meiti nih US chawlehnak ah t'hanchonak tampi a pek. November thla chung lawngah US chawlehnak nih rianthar 321000 bak a ser.

3 comments:

  1. Na thiam bak si,thil sining na rak thei ngai ve hi ta...kan i lawm....kan ttial piak leng mang, zei dang theihhngalh tete zong kan ttial piak pah law kan duh ko hnga.

    ReplyDelete
  2. Ahodah a tial hmasa te hnga ka ti lio ah nangmah nih an vun tial i kaa lawm ngai. Cheukhat nih Putin cu 'wounded animal" an ti cang.

    ReplyDelete
  3. Na blog len anuam tuk!Hi bantuk hi theihtlei zong asi tampi in rak kan ttial piak tthan te..

    ReplyDelete