Kum 2014 Cuanht'hannak: Vawlei Caan A Dong Deng Hnga Maw?

AD 2014 cu mi tampi nih vawlei caan a dongh dengmangnak a langhtertu kum bak a si ko, kan ti. Zeicatiah, buaibainak nih a chilh bakin a chilh. Muslim ralhrang an tho, Ebola zawtnak a karh, fak tukin Israel le Palestinian (Hamas) ral an itu, Putin nih amah nawlin Ukraine a en i Russia ram a kauh mei, Tuluk nih ka t'hazang a t'hawng aipat tiin a innpa innhmun a cuh hna, zauk phung lei ah dawhcah ngaiin aa thleng thluahmah tiah ruahmi kan ramte zongnih rawhral lei a panh t'han___Kawl ralkap pawlnih miakpi in training a kai liomi tlangcungmi ralkap tampi an thah hna. Malaysia ca ko ah huat a tlai khun lai dah____an vanlawng pathum le minung tam lakte an vaivuan. Chim rih lomi vanchiatnak tampi a um lengluang rih. Kan huatnak hi a ruang a tam lengluang ko. Cucaah, "liam zokzok seh" a timi kan tam.  A luanciami caan chungah harsatnak kan tuarmi kha caan sinah philh diam ko loin  kan nunnak ah kan i pai. Cucu, minung kan ziate a  si ko cumu.

Voi tampi cu kan ton ciami harsatnak lawng kha kan ruat tawn i kan hmuhmi thluachuah phunkip kha kan philh dih tawn. Kan liam takmi kum lebang hi cu a cungpalang lawngin cuanh ahcun tuk a sum hringhran. Sihmanhsehlaw, fianrel deuhin a lamkip in van zoh t'han ahcun vawlei caah "Thluachuah Kum" a si t'hiamt'hiam. Zeicatiah, thawngpang thanhtu hna nih zapi kan lungfian ding tiangin an kan thanh lomi thilt'ha tamtuk a cang. Tahchuhnak ah zeihmanh hmuh thai loin a tlaumi Malaysia Airliner (MH 370) vanlawng kha "a luancia 67 chungah a ruak pelpawi taktak zong hmuh loin a tlau behmi vanlawng 90 lakah pakhat a si" tiah media nih an kan chim tuk lo____Air Asia vanlawng hna kha cu a rawkmi pelpawi le miruak tampi an hmuh caah a tlauthaimi cazin ah telh a si lo. An newsroom vampang ah khat tluhin aa darhmi TV hmai (screen) ah ngol hngal loin an langhtermi cu "a tlaunak ni cuzat a si cangmi kha atutiang an hmu rih lo" ti bantuk rumro lawng a si ko.

Thawngthanhtu nihcun mipi nih kan theih a herhmi thawngpang cu a chiami a si pek, a t'hami a si pekah an kan thanh ko hnga lo? An kan thanhlo ahcun an t'uanvo an nganh lai caah mawhchiatnak an ihuah len ding a si hnga lo maw? Biahalnak tampi a chuak kho men ko. Sihmanhsehlaw, thawngthanhtu pawl hi mawhchiat awk an t'ha thlu ve lo. Zeicatiah, minung kan sining tein an nun ve caah a si. Minung cu kan kokek sinak in thinphan thlalaunak kha a t'ih nain a duhmi sermi thilnung phunkhat kan si. Cucaah, thinphannak le thlalaunak a chuahtertu thawngpang poahpoah cu zokzok in kan nam. A thei hmaisa biktu si kan duh dih. Cucu, media nih caant'ha ah an ilak ve. Kan theih duhmi thawngpang chia kha a tomtom in an kan kawl piak i kan hmai ah an kan thlak hnawh. Kan lungthin dihlak in kan ibuaipi lio ah annih nih phaisa an rak hmuhnak ve. Cucaah, thawngpang t'ha nakin thawngpang chia kan theih deuh tuknak a si ko. Cucaah, information age ahcun TV lawng zoh loin ca phunphun kan rel hi a biapi hringhran.

Tutan ah t'ial kaa timhmi hi media chiatnak kong a si lo___a ngaingai ahcun media nihhin thilt'ha tamtuk an kan pek ve. Langhter ka duhmi tu cu a luanciami kum chungah vawleicung ah a cangmi thilt'ha tampi lakah pathum te a si. Cu zong cu keimah nih hmun kenkip ah ka va khawmhsuat lenmi an si lo. Vawleicung mirum bik a si hnu ah sifak le santlailo bawmhchanhnak lei ah fak piin thazang a chuahmi Bill Gates Blog ah ka lakmi a si. Na rel pahin a luancaimi kum khat chungah na tonmi thil kha pakhat hnu pakhat in ruat ve t'han hmanh. Sunghzatlaknak nakin Thluachuahnak na hmuhmi a tam deuh men ve lai. A nungmi Pathian a zumtu lebang cu harsatnak lakah ruahchannak kan ngei peng fawn i kan thluachuah a lianngan chinchin rih cumu!

1. Vawleicung ah kum nga tling loin a thimi hngakchia an zor deuh. A hlan lio ahcun hngakchia hi damh khawhmi zawtnak phunkip in kum khat chungah minung tamtuk an rak thi zungzal. Rotavirus timi chungtlik zawtnak lawng bak hmanh nihhin kum khat ah 1.5 million hngakchia hrawng hi an nunnak a rak lak peng. Sihmanhsehlaw, a luanciami kum 42 khan cun kum khat chungah a thimi hngakchia cazin hi zor lei a panh diahmah. 1990 kum hnu in cun rak ruahdomh ning nakin a nungdammi hngakchia an tam chin lengmang. The Economist nih an t'ialning ahcun 2001-2014 karlak ah vawlei pumpi nih 13.6 million hngakchia nunnak kan khamh. AD 2014 lebang cu vawlei tuanbia ah minung tam biknih dam tein kum nga an tlinnak an chuahcemtuak (Birthday) an lawmh khawh kum a si. Hihi van in a tlami thluachuah sawhsawh cu a si lo. Dawtnak in midang zawnruahnak he riant'ha a t'uanmi cozah, zatlang buu le pumpak minung tampi nih an tuahsernak kha Pathian nih thluachuahnak a pekmi theipar a si.
   
2. Vawlei nih AIDS zawtnak kan hneh deuh kum a si. HIV zawtnak cu damh khawh lomi zawtnak phunkhat a si rih ko. Mi tampi nih zohbelhmi zawtnak a si fawn tikah zawtnak a ngeimi nih an ningzah lung in an ithlawp ngam tuk lo. Vawlei pi zongnih zawtnak teinak dingah thazang a chuahmi hi zawtnak a karhranning he tuak chun tikah a chambau ngaingai. Cucaah, kum chiarte hi HIV aa thlawpmi nakin a ngei tharmi minung an tam deuh zungzal. Sihmanhsehlaw, 2014 chung ahcun a ngei tharmi nakin aa thlawpmi minung an tam deuh.  AIDS zawtnak a ngeimi nih an i thlawp tikah anmah nunkhua a sau deuh lawng si loin an sining kha fiang deuhin an itheih tikah ralring deuhin khua an sa i midang zong kha an chawn lo deuh hna. Tikah, zawtnak tei khawhnak dingah ruahchannak a tam deuhdeuh.
   
3. TB zawtnak thlawpnak sii t'ha taktakmi an serchuah cuahmah. TB zawtnak hi vawleicung ah mi a that bikmi zawtnak phunkhat a si rih ko.  A bikin ram sifak tukah a ummi nihcun caan sau tuk thlawp a herh caah an tei kho tuk lo. A zawtnak hrik hi thil sining hawih in a ningcang aa thleng lengmang fawn i a um ciami sii nih fawi tein a thlawp khawh lomi a um lengmang. TB zawtnak hrik a ngei cangmi nihcun a buaktlakin sii pum 14000 hrawng an din hnu lawngah damnak an hmu theo. Sihmanhsehlaw, scientists nih an ser cuahmah i an lim dengmang cangmi TB sii nihcun pum 360 in mi zaw a damter lai tiah an zumh. Cun, vawleicung ah ram pathum lawngah Polio zawtnak hrik a um cang. Cucu, vawlei caah thawngtha taktak a si.
   

"Information Age" ah kan um tikah TV, internet le cell phone hmangin vawlei killi ah a cangmi thil phunkip kha kan theih khawh colh. Voi tampi cu TVs ah kan hmuhmi buaibainak lawngte nihkhan kan khuaruahnak le nunnak a chilh tawn i thinphang thlalau tukin kan um theo. Sihmanhsehlaw, vawlei tuanbia theitu (historians) tampi nihcun atu kan chan hi vawlei tuanbia ah daihnak a len bik caan a si, an ti. A luancia kum 30 chung hrawng lebang hi cu vawlei pi nih khuaruahhar in kan thancho bik caan a si. Sifahnak a zor, zawtnak a zor, ral ngan a zor i pehtleihnak a karh tuk! World Bank nih an chimning ahcun Tuluk lawng bak nihhin a luancia kum 30 chungah a rammi 500 million renglo cu sifahnak hawrthuk chungin a chanhchuah hna.

Hawidawt, nangmah pumpak nunnak kha van i cuant'han hmanh. Sunghzatlaknak nih maw an den deuh, thluachuahnak nih dah an tlakhnawh deuh? Na vawlei teh a t'ha deuh maw? Vawlei caan hi a dong deng taktak hnga maw? Minung nih kan buai len ding a um lo, Pathian lawnglawng nih a hngalh!