Hakha i aruak in an hlawmmi bawhte/naute kongah ka hmuhning/ruahning

The Hakha Post nih an Facebook Page ah an tarmi a hmantlak kha ka hmuh hmasa bikmi a si rua dah? “Aho fa si hngalh lomi hngakchia ruak an char” timi tangah a langmi hmanthlak nih umtuzia bak a ka thiamter lo. Ka thling a kik i ka hmulthi a ling. The Chinland Post nih tlamtling deuh in thil sining an van t’ialmi ka rel tikah ka sivangh a zual. “A luancia kumthum chungah mah bantuk thil hi voithum a um bal cang, atu hi a voilinak a si” tiah an t’ialmi ko nih a ka lauter khun. 

Facebook ah aa tarnak hmun poah ah khat thup in comments an thlakmi pawl ka rel chap tikah ka siaremlo a zual chinchin. Ka thin hna a hang i ka ngaih hna a chia bantuk fawn. A chimzia ka thiam lo. Pathain min hmang in bia fakfak an chuah i (hngalh lomi) anu an mawhchiatnak comments pawl ko nih lungsivang in an ka tuah. 

Lau tuk lungin “asi taktak ko hnga maw?” timi phun biahalnak nih a chilhmi ka ruahnak cu duhsah tein aa samh ciahmah i ka thluak nih khua zaza a ruat. Zeiruang ahdah mah bantuk thil tuksum hi “thlachiat a ruat tukmi Khrihfa” tiah aa ruatmi Laimi lakah a chuah khawh hnga? Mizei dah t’uanvo a ngei bik i aho dah mawhphurh aa tlak bik? Zeibantuk indah hmailei ah kan kham khawh lai? 

A hmanthlak an tarnak Facebook Group ah comment thlak kaa tim lengmang nain kaa let t’han peng. Ka ruahnak ka chim ngamlo caah si loin tongta au in a aukhuangmi an tamtuk lawmmam tikah ka chimmi bia kaa hnihkhat nih sullam a ngeih lai ka zum lo. Cucaah, a rel zuammi caah tlawmpal tal a t’hahnem hnga maw tiin note in ka van t’ial. Viber group ah naihniam ka hawile nih an kan ceihpi tikah an chimmi bia zeimawzat nih ka lung an kan suk tuk tawn caah t’ial loin ka um kho lo. Kaa tinhmi cu kan miphun nih kan tonmi mah bantuk thil poipang (social issues) hi fimkhurte le ruah ciammamte in ceihhmainak chuahpi seh, ti a si. Aphi chuah dih a si lo. 

Tutan thil cangmi kong ah mi tampi nih fawizaang in mawh kan phurt colhmi cu (hngalh lomi) hringtu anu a si. A tuahmi thil hi lainawn a si, kan ti. Lainawn hmanh ah amah chungchuak fa hlikhlek te a nawn ngam ko, tiah mawh kan phurh. Zeimawzat cu adik ko. Hringtu nu nih mah fasem nawn cu minung ruahnak nih a phanh khawh phun a si lo. Tuk a sum tuk hringhran. Laimi kan nunphung le Khrihfa mit in cuanh lebang ahcun a chiakha tuk palia. Sihmanhsehlaw, hringtu anu nih inncar ah a fasemte a hlawnhnak hi midang nih kan hngalh (khawh lomi) lomi a ruang a tamtuk lai. A fate a dawtlo tuk caah a si hrimhrim lai lo. Minung van chimlo, saram hmanh nih an fale caah cun thih an ngamh si? A celhlo tuk buin a tuahmi a si lai. Amah tu thih lawlaw hmanh aa thim deuh i aa timhtuah caan a tampi kho men ko. Kan hngal bak lo. A fiangmi tu cu a fasemte a hlawnh hi amah palhnak ruang lawngah a si hrimhrim lai lo.

Aho dah mawh kan phurh ve ne lai? Asiloah, aho dah anu thluk (deng) in a palh ve hnga?

Laitlang ah khua a sa i thil a thei ngaimi kan hawipa pakhat nihcun “Hakha mirum pawl tuahsernak ruangah a cangmi a si men lai”, tiah a Facebook ah ralt’ha tein a ruahnak a t’ial. “Hakha mirum pawl hi an innchungkhar lengah innlak ah kawpdang an ngei dih pah ngawt hna i an tlonlen dan an huaisen tuk. Cucaah, mah bantuk thil a cangmi hi anmah pawl tuahsernak ruangah a si khomi a si” tiah a ti. Thil umtuning van pehtonh ahhin a si kho ngaimi alo tak, ka ti. Zaran cu kan si a fah tuk hlei ah cozah le nawlngeitu hna nih duhdanhnak an ngeih tuk tikah kan zatlang ah mirum an lor tuk tawn. Atu thil cangmi hi anmah pawl tuahsernak in a chuakmi a si ahcun hringtu anu tluk tein mawhphurh ding an si ve hnga. A ruang cu zeiti a si ko zongah an fa a si ahcun t’uanvo an lak hrimhrim ding a si. An tuahsernak cungah t’uanvo an lak duhlo caah a cangmi thil tuksum asi ahcun hringtu anu tluk tein palhnak an tuah ve ko hnga lo maw?

Thein Sein cozah nih democracy phunphai in ram an hruai thokin thlennak tampi an tuah i Laitlang zongah t’hachonak rian zeimawzat an t’uan. Tahchunhnak ah lam-le-sul an remh i cozah inn-le-lo an sak chap len. Thachonnak he aa pehtlaimi rian pawl cu Laimi nih kan t’uan duh huaho lo tikah rian ngeitu companies pawl hmang in Lairam ah miphun dang tampi an lut i rian phunkip an t’uan. Cucaah, Laitlang khuapi cheukhat ahcun miphun cawhbur in khuasak a tam ngai cang rua. Mah bantukin lehlaang in rian a rak t’uanmi miphun dang pa cheukhat nih kan farle zeimawzat cu ningcanglo in an pamhhmaih hrimhrim hna lai, timi hi al awk a t’ha lai lo dah! Lehlaang riant’uanmi tam deuh cu mi pipa an si lem lai lo caah kan farle cungah an tuahsermi thil hi t’uanvo an la tuk lem lai lo. An khua ah dai tein an kir tak diam salam men ko hna lai. Cucu, atu bantuk thil cangmi i a ruang hrampi pakhat a si kho ve men. 

Laitlang ka chuahtaknak hi a caan a sau pah ve cang i fiang tein thil sining ka thei tuk kho ti lo. Ka chungle he phone kan i chawnh caan ah an kan chimhmi le Lai media pawl nih an t’ialmi lawng hi atulio Laitlang sining ka theih khawhmi an si. Cucaah, atu ka chimmi ruahnak hi a pingpalo pi zong a si kho men. Asinain, asi kho ngaimi thil ah ka ruah caah ka van chim phawt ko. Asi taktak sual ahcun kanmah mipi hi mawhphurh awk kan si ngai ve hnga. Zeicatiah, kanmah nih riant’uan kan zuamlo ruangah miphun dang mi vaivuan luklak nih kan ram ah fawi tukin kan farle an pamhhmaih hna, ti khawh a si hnga (Anmah tein teh an iven cio le aw, kan ti men ko lai nain).

A cunglei ah ka langhtermi vialte nakin al awk a umlo deuh rua tiah ka ruahmi a ruang pakhat cu Pa U @Mang Hram Kung nih a chimmi a si.“Kan miphun nih lakfa kan hmuh dan hi aa dawhcahlo tuk lawmmam caah mah bantuk thil tuksum a chuah lengmang khawhnak a ruang pakhat a si bak lai” a ti. Adik tuk, tiah ka ruah ve.

Hakha Lung Biakinn tlangah a ruak in an charmi nausemte kha lakfa a si caah anu nih a NINGZAH celhlo lungin a hlawnhmi a si ko lai cuu. A dawtlo le a sunhsaklo ruangah a tuahmi a si hrimhrim lai lo. Lakfa ka pawi, tiin a t’alepa hmaikhahlo tukah a tuahmi thil a si ko lai dahaw. Zeiruang ahdah a t’alepa pawl cu mah tluk in an ral a ven hna hnga? Kan zatlang nihteh Lakfa kan hmuhdan aa dawhlo tuk palia cu. 


Laimi cu Khrihfa sinak kum 100 tlinnak puai sunglawi hmanh a tuah cangmi miphun kan si. Sihmanhsehlaw, lakfa, nuhmei, ngakt'ah le pum tlamtlinglo hna hi kan zohniam tuk rih hna. Lakfa kong lebang ahcun ahlan lawkih chan ah kan rak ngeihmi zatlang ruahning/hmuhning kha kan thlau kho rih lo. Kan zohniam hna i kan thlanglamh deuh hna. Lakfa a ngeitu nu cu hawilo lo phun ah ruah an si rih. Hi bantuk ruahnak pawl hi thlen an cu diam cang lo maw?

 

A nausemte a hlawnhtu nu hi thiam ka coh hrimhrim lo. Asinain, a palhnak cungah kan zatlang nih a phurh khawhlo dingmi thilrit kan khinh chinchin, timi tu cu al awk a t’halo mi ah ka ruah. The Chinland Post nih “a luancia kumthum chungah a voilinak a si cang” tiah an t’ialmi nihkhin fiang tukin a langhter ko rua hlah maw, ka ti. Kan miphun (society) hi mah bantuk thil kong ahcun zeimawzat mawhphurh ding kan itlak ve ko lo maw?

Zeitindah mah bantuk thil hi hmailei ah kan kham ne lai? 

• Lakfa ngeih cu miphun caah thilt’ha a si, tiah ka ruat bak lo. Nu cingcih lo le pa muangmuah lo fa cu a buaktlak in an vaivuan duh deuh i chungkhar, zatlang le miphun caah buaibainak an chuahpi duh deuh ko. Sihmanhsehlaw, Lai miphun nih kan hmuhning/ruahning/zohning bantukin lakfa hi a chiami thil cu a si hrimhrim lo. A ngaingai ahcun kanmah bantuk cio in nunnak sunglawi a ngeimi minung dahawh an si ve cu! Cucaah, zatlang nih lakfa kan hmuh dan hi tampi kan thlen a herh (mihrut le pum tlamtlinglo kan hmuh dan zong hi tamtuk kan thlen a herh hringhran). Culocun, kan farle nih t’alepa hmaikhahlo le ningzah celhlo ruangah mah bantuk thil tuksum hi an tuah lengmang ko rih men lai. A t’hangcho cangmi ram ahcun lakfa le pum tlamtlinglo ti bantuk hi zatlang le cozah nih dawtnak in an dirkamh cem hna (Laimi tampi nih US ti bantuk ram ah fa kan ngeihning zong hi acozah mit ahcun lakfa a tamtuk caah fawi tukin medicaid ti bantuk bawmhnak kan hmuh khawhnak an si ve cu). 

• Nu kong cu nu nih theih deuh a si. Cucaah, mah bantuk thil kong he aa pehtlaimi ahcun nu pawl nih biatak tein nan ruahnak nan chimrel a biapi tuk. Tutan thil cangmi kongah Lai nubuu vialte nan daih dihmi hi thil poi ngai ah ka ruah. Anu dirhmun le kan miphun dirhmun zoh chih buin nan ruahnak nan aupi thluahmah ding a si. Atu bantuk caan hi a tlaitluan ah mipi lung a lut lomi mah bantuk kong chimrelnak caah caant’ha ah nan ser awk a si. Nan daih salam lengmang ko ahcun kan miphun chungah “nupa tlukruannak” timi pawl cu a um kho bal rih lai lo. A ruah zong iruahchan duh rih hlah uu!

• Biaknak le vawlei lei ah an kan hruaitu kan pale hna nih biatak tein an ruahnak nan chim i an kan cawnpiak awk a si. Nuva sinak (Sex Education) kong he aa pehtlaimi theiht’ha ti bantuk cawnpiaknak caah caant’ha ah ilak sehlaw kan miphun nih kan ihlawkpi ngaingai ko hnga. Atu kan sining cu caan tlawmpal a van luan in pulpit cungin kan miphun dirhmun soiselnak caah tlo ngai in an hman colh te men lai nain aho hmanh nih kan ihlawkpi lem lai lo. Nuhrin covo kongah a aukhuang tawnmi kan ule hna zongnih mah bantuk kongah thil sining an kan chimh cio awk a si nain an dai dih hna i a poi ngai, tiah ka ruah. Kan zatlang nih lakfa kan hmuhdan aa thlen deuhnak ding ahcun anmah pawlnih an chimrelmi hi a biapi tuk ve lai dahaw.  

• Media nih fimkhurte in an kan chimhrel i an kan ceihphai pi a herh tuk fawn. Atu thilcangmi hi breaking news sawhsawh a si lo. A luancia kum zeimawzat thil umtuning zoh tikah kan zatlang zawtnak (social issues) pakhat a si, tiah fiang tein a lang. Cucaah, kan media hna nih mah bantuk kong he aa pehtlaimi thil tampi an kan t’ial piak i mipi an kan cawnpiak a herh hringhran. An riant’uanmi hi mipi nih nitin in kan rel/zohmi a si tikah an hmurka hi hmual a ngei tuk. “Mipi chimhcawnpiak (educating puplic)” hrimhrim hi media nih a rian lianngan bikbik lakah aa telmi a si fawn. Cucaah, teimak chuah deuhin an rian an ikhinh a biapi tuk ve.

Mi cheukhat nihcun “aa fimter tuk” nan ka ti men lai. Nain, Khirha pakhat dirhmun in hlawnh a tongmi nausemte khi ahmai ka khap lo. Laimi pakhat dirhmun in a nausem a hlawnhtu anu khi ka zaang a fak. Mawhphurhnak le soiselnak cu amahlawng nih a co dih men lai nain amah palhnak lawng a si dih lo. Kan miphun ning in a cungah kan palhnak a um ve ko, tiah ka ruah. 

Mah bantuk thil hi cu Khrih a zum i thlachiat a ruatmi Lai miphun nih hmailei ah tong ti hram hlah usih.