Zeimaw Na Hmuh Ahcun Zeital Chim!

"If You See Something, Say Something" tiah mirangca in an tialmi khi "Zeimaw Na hmuh Ahcun Zeital Chim" tiah ka leh ko le a hman ko lo dek maw?? Ka chim duhmi a fain poah ahcun rak ka theithiam ko ulaw.


Hman huaha loin Laica in ka lehmi mirangca khi USA ah khua a sami poahpoah nih cun zapi hmunhma le zapi hmanmi thilri___khuachung bus, bus terminal, tlanglawng, vanlawng bual,pangpar dum le acozah zung tibantuk__ah kan hmuh zungzalmi catar a si. Atu ahcun zapi hmunhma le thilri poah ahcun tar phung ah kan ruah cangmi, kan iziak tuk cangmi catar a si. Asinain, hmunkip ah kan hmuh i kan ineek tuk cangmi, mah hi ca tlangkhat te, tar a si nak hi caan sau a si rih lo. A no tuk rih! Kum 12 fai lawng a upa mi catar a si. Hman taktakmi catlang ah a van cantertu thil cangmi tuak chih loin amah catlang lawng bak khi  rel sawhsawh ahcun sullam tuk ngaingai zong a ngei lem lomi catlang pakhat sawhsawh te a si ko.

9/11 tiah a fawinak in kawhmi Semptember, 11, 2001 thokin amin ah hnangamnak le humhimnak aa tel chih ciami ko a rak lomi, vawleicung ram thawngtha bik, USA tiah auhmi ram, cu cuhlan a rak si tawnning bantukin a si ti lo. Hmailei zong ah a si bal ti lai lo timi cu a fiang tuk!! New York City khualai ah cuang femfuam le tleu deldul in a dirmi vawleicung chawleh-chawhrawlnak innpi pahnih le The Pentagon cu Osama bin Laden homi, Al-Qaeda ralhrang nih khualtlawnnak vanlawng in cim duahmah in an pah hnu cun US boruak a thleng thai. Chawva in tamtuk sunghzatlaknak a chuahpi hlei ah minung nunnak tam tuk a liam caah a fak hrinhran ko. 9/11 cu sualnak ngei lomi minung 3000 hrawng an nunnak a liam ni a si hlei ah a tang rihmi USA minung million 300 renglo nih an zalonnak an sunghni a si kan ti ahcun kan palh lai lo. Islam biaknak kha ningcang loin aa tleihmi ralhrang kut in harsatnak tonlonak ding caah tiin a biapi deuhmi cozah zung le hmunhma dangdang kip ah michektu le mivengtu chiah dih an si caah pumpak cio nih cuhlan tlukin zalonnak hmuh khawh a si ti lo.Zeibantuk puai tuahnak poah ah cuhlan nak in humhimnak caah phaisa tampi dih in itimhlamh cia zungzal a hau cang. Phundang in chim ahcun, thil pakhat phat rak tuah tik ah chawva dih in rak iven len a herh lomi kha humhimnak caah phaisa tampi dih a hau peng cang. Ralhrang lehrulhnak le irunvennak ding hmuitinh in George.W. Bush kuttang ah humminnak department budget cu a let dengmang in a t'hang. Mipi sit'hatnak caah direct in a miak a chuahpi lomi humhimnak ti bantuk caaah chawva tamtuk hmanmi nih US chawlehthalnak a hrawk. Minung cu kan sithat deuh ah a him deuhmi kan si. Ei awk le din awk ah champhang loin kan um ah kan hna a ngam deuh. Cucaah, chawlehthalnak a tluanlo tik ah indirect in kan humhimnak a nursuan ve thiamthiam.

A ngaingai tiah cun 9/11 hi Americans nih an zalonnak an sungh ni lawng a si lo. Vawleicung minung vialte nih kan zalonnak zeimawzat kan sunghni a si. US nih ralhrang a dohnak ah NATO hmang in ram tampi nih an ralkap le hriamnaam in an bawmh i an ralkap tampi nih an nunnak an pek ve. Cu lawng hlah, ralhrang kut in ikhamnak caah tiin program a ser lomi ram thawngtha an um lo. Cozah pakhat cio nih an ramchungmi an cawlcangh ning kha mithirlh le ngiathlai hram an thok cio kan ti ko lai. An vanlawng bual ngan deuhdeuh pawl ahcun fel tukin mi an check cio caah cuhlan ah vanlawng in khual a rak tlawng lengmangmi hna nihcun vanlawng cit a nuam lo tuk cang an ti dih. 9/11 nih vawlei pumpi huap in fak bik in a sukmi cu vanlawng chawletthalnak (aviation industry) a si tiah an ti. Vanlawng ngeitu hna nih ivennak caah tiin a hlei in phaisa tampi an dih ruang ah an zai len lio ah a mawngtu zong nih lungthin hnangam caan um huaha loin vanlawng kan mawng peng cang an ti ve. 2001 hlan he cun aa dang rumro ve ko rua.

Ramdang he tahchunhawk tha loin kau taktak in mi a rak ngiathlaitu cu USA cozah thiamthiam a rak si hoi. "Vawleicung minung vialte nih phone kan ichawnhmi le e-mail kan ikuatmi tibantuk pawl cu USA cozah nih an duhmi poah an rak zoh/ngaih tawn" tiah Edward Snowden nih a phuan caah milaar taktak pakhat zong ah aa chuah thai timi cu kan theih ciomi a si ko. Laimi zapi kan dirhmun cun "phone chawnhmi ngaih piak le e-mail kuatmi relpiak hna cu zeihme a poi?" ti salam ding khi a fawi ngai. Sihmanhsehlaw, atu chan ah "a thli tein phone ngaih piak le e-mail zoh piak" cu a ngeitu nawlpeknak loin a pumpak dairy zoh piak bantuk khi a si. Pumpak zalonnak chuh bak khi a si ko.

Acozah nih anmah tuah khawhnak lam poah in an tuahmi lawng khi a za an ti lo. Mipi nih dirpi lo ngaingai ahcun sullam ngei tein riantuan khawh a si lo timi hi cozah thami nihcun an rak i fiang tuk. Cucaah, USA cozah nih ramchung khuasa vialte kha ram humhimnak rian t'uan cio ding in a sawm hna. Cucu, aa ningcang lomi thil an hmuhmi poah ahcun cozah sin ah thawngthanh ding rian a si. "If You See Something, Say Something" tiah mi an forh. Khua le ram, miphun caah harsatnak a petu ding ral poahpoah cu a hmete a si zong ah tuanvo ngeitu sin ah chimhphuan hi ramchung minung pumpak pakhat cio i kan rian biapi taktak a rak si ko. Mi tampi nih ram le miphun caah t'ihnungmi ah an ruahmi thil le minung cu t'uanvo ngeitu sin ah thawngthanhnak an tuah ve. Tahchunhnak ah, April 15, 2013 Boston Marathon ah bomb a rak puahtu unau pahnih lak ah sau ngai a rak zaam manhmi  Dzhokhar Tsarnaev timi pa kha Watertown timi khua ah a ummi mipa nih a inn hnulei ah a hmuhmi kha t'uanvo ngeitu sin ah a chim caah a thih hlan ah an tleih khawhnak a si. Osama bin Laden le Sadam Hussien hna zong phuangtu an ngeih caah an thah khawhmi le an tleih khawhmi hna a si ko cu awh.

Pumpak cio nih khua le ram caah harsatnak/thinphannak(national security threats) a petu bik tiah an ruahmi thil tu cu an idang cio. Catial thiam Thomas L. Friedman hna nih cun US humhimnak caah tih a nung bikmi cu a rawk tuk cangmi kan fimcawnnak system a si tiah a ti. Aa sengmi vawlei ah khua kan sak cang caah pakhat le pakhat a kan thleidang kho tu cu kan umnak hmun a si ti lo. Kan thiamnak le kan thilti khawhnak a si cang. US ram na um ruang ah Tuluk ram a ummi pa na tei ti lai lo. Man fak taktakin na hlanmi innsang pi cungcem dot zungkhan special ah na tuah khawhmi rian kha India ram ah computer a thaimmi pa nih a ihnak khan chung in a van tuan khawh cang. Cucaah, mi teitu kan si khawhnak ding ahcun lam pakhat lawng a um. Midang vialte nak in kan fimthiam deuh a hau. Asinain, a poi tukmi cu hnu ah kan pil thluahmah. Vawleicung huap in tuahmi sianghngakchia cathiam tahnak ah a tanglei ah kan tolh chin lengmang. Tuluk mino nih Bill Gates cu siangpahrang don in an don lio ah kan mino hna cu Britney Spears show ah mah hngal loin an laam ko. Hihi kan ram humhimnak caah ral ngan bik a si. Kan iremh lo ahcun hmailei ah mi teitu kan si lai lo. Vawlei kal ning ah a derthawmmi poah hi a himlo deuhmi si a si ko. Kan cozah nih "If You See Something, Say Something" a ti i mah hihi kan ram humhimnak hrawktu ding ah "What I See Something" cu a si a ti.

Kan ram le miphun humhimnak le zalonnak caah kan ral ngan bik cu kawl cozah a si tiah kan pawm dih ngawt. A hman zong a hman ko. A luancia kum 10 renglo lio hrawnghrang lebang ah khan cun a rak dik tuk lai. Atu zong ramchung ah khua a sami caah cun a si ko rih. Nain, ramleng ah a chuak cangmi caah cun ruah ding a tam lengluang. Zeicatiah, kawlram uknak thalo nih direct in hna a kan hnawh ti lo cumu. Cuti ka ti tik ah kan semnak ram kha kan philh lai ka ti nak si lo fawh. Kan ral nganbik hi zeidah an si ngaingai timi khi virhkhawih ka duh bia.

Ka Facebook ah ka rak tialmi( aa lo ngaimi) pahnih ka van langhter hmasat phawt tuah lai mu.....

Hngakchia kum 2 cung poah nih cun phone tongh an thiam dih. An phanh khawh lo nak hmun ah chiah dah ti lo, an tongh khawh lo ding in tuahnak lam a um lo. Zeitluk tha in "security" tuah zong ah caan rau loah a "password" an theih thiamthiam. Zeitindah mah tluk fawi in an thiam khawh__Mirangca zong an rel thiam lo nain? An thluakthat tuk caah maw a si hnga? Bible cacaang pakhat hmanh fawi tein an i cinken khawh fawn tung lo.

An sining theihfian duh ah hngakchia nih Phone an tongh lio ah tha tein ka zoh lengmang hna. Phone dekmi hngakchia poah nih an ilawh dihnak pakhat a um. Cucu, an tonghmi phone kha a rawk sual lai tiah ralrinnak an ngei bak lo. An tuah duhmi bak kha ruru-hranghrang in an naam ko. Cu tik ah fawi tein an kawlmi an hmuh khawh i an thiam zau. Carel kho lo upa nih cun phone a rawk sual lai ti phan in kan deh ngam lo tik ah kan thiam kho lo.

Minung kan nunnak ah hin ttihphannak um lo tein kan tuah duhmi kan tuah ngam hi a rak biapi tuk. Kan duhmi kan thiam khawhnak ding ah thluakthat (smart) tuk zong a rak hau lem lo. Cathiam tuk zong a rak herh lem fawn rua lo! Pawngkam le midang ralveng loin kan tuah duhmi bak ruru-hranghrang in kan rak naam ngam hi a rak herh bik ko rua hlah maw ka ti. Cucu, ralthat kan timi cu a si ko lo maw? Ram le miphun caah nunnak thap in riantuantu pawl theng khi mi raltha an si lem rua lo. 

Cawn ding le theih ding in a khatmi ramtha phanmi Laimi nih "kei cu san ka tlai loh le..." tiin ai teidor ngaimi a lomi mi ralchia kan tam tukmi hi cu a poi ngaingai. Kan ngamh lo ah cun kan thiam khawh dingmi a rak um lo. 

Hi kan zia hi kan ram le miphun caansau humhimnak caah kan ral ngan pakhat a si ve ko rua hlah maw?

"Kannih hna, tar hnu le khau hnu ah ramthumnak kan ratmi cu kanmah caah a si lo; kan fale fimthiamnak nan cawn i nunnuamhnak nan hmuhnak hnga caah a si. Kannih cu nanmah ca bak ah kan nung ko; kan caah thildang a biapi mi zeihmanh a um lo," tiah ramthumnak phan Laimi nu le pa nih an chim zungzal. An dirhmun le an sining zoh ah cun zangfak tuk cu an si ko. Asinain, an tuahsernak ka zoh lengmang tik ah an chimmi ka zum naisai ti lo.

Fale sianginn thlah le don cu chim lo, an thil timhpiak hmanh an huam lo. Fale nih sianginn ah an ei dingmi chuncaw ca zong ah pia-khat hmanh liam an i tim lo. Liam lo nak ding in lam phunkip an kawl. Zingka tuan deuh thawh i mitkuh cim lo nak cha cun an fadawt mucu kai lo an i duh deuh. Keimah hmuhnak ahcun nu le pa nak in School Bus mawngtu hmanh nih an fale an dawt deuh hna.

Cu bu ah cun an fale nih cathiam taktak hna sehlaw sianginn thatha ah kai hna seh tiah an iruahchan chinchap. Fale sianghleirun (college) kai nak ding caah fangkhat hmanh khawn piak tim tung lo in! Vawlei kalning he ai kalh eeh!!

Fimthiamnak nih a mawnghmi nihin vawlei ah vawlei kalning he aa kalh in nu le pa nih innchungkhar kan hruaimi hi a hme tukmi kan Miphun caah ral ngan tuk a si ve ko lo hme maw?

Van chap rih lawlaw ning!!!!

Kan khrihfabu mino nih Zophei Christian Church(ZCC) kan rak tlawn hna lio ah Rev. Dr. Thlaawr Bawihrin nih biatawi chimnak a ngeih. "Fimnak a cawng liomi mino hna Laimi Phun caah zeitedek na si ve khah, philh hlah!" tiah a chim. Laiholh lawng in a diriam loh le "Never forget! You Are Something For The Chin!" tiah mirang in a nolh. Ka uar ngaingai. Sihmanhsehlaw, ramthumnak phan Laimi mino tam-u nih fimnak kan cawnning le kan dirhmun ka zoh ve tik ah Miphun le Ram ca cu chim lo, mah pumpak ca hmanh ah "Something" si loin "Nothing" tam ngai dawh kan si rua ka ti. Zei pipa ruat loin mirangholh kaa hnihkhat hei thiam i tawhorlh tolh taktakin ihruk phun khi a uarmi kan tam tuk. Kan cawnmi ah ibiataknak le teirialnak kan ngei lo___keimah zong kai tel.

Cu chinchap ah zawtnak dang pakhat nih a kan tlak. Cucu, Pa U nih bia kan rak iruah lio ah a rak chimmi nih a khen tuk ka ti. "Atulio US Lai mino cu laar kan uar tuk, hla fungkhat hnih sak i na thiam tak si van ti vial ah khin Stage cung ah kai lawnglawng kan duh cang, TV ah voikhat hnih van langh i nai rem tuk van ti vial ah khin zeihmanh kan thei ti lo, thiammi ngei huaha loin Laar kan itimh caah kan cacawnmi ti bantuk ah chambaunak tam tuk a chuak...Stage uarnak zawtnak ti ko sih....Hihi atulio Lai Mino kan zawtnak rungrul pakhat bak a si tiah ka ruah" tiah a lungum bia a rak ka chimh. A chim hnu ah mino kan cawlcanghning ka zoh lengmang ve i a hman tuk rua ka ti ve.

*********************************

Na zai tamtuk ka ti hlah uh. Ka ruahnak le ka hmuhning ka chim sawhsawhmi a si. Zeimaw ka hmuh rua ka ti caah zeital ka van chim ve mi khi a si ko.

Ram pakhat asiloah Miphun pakhat caansau humhimnak caah t'ihnung bikmi ral hi meithal le hriamnam thatha khi an rak si rua lo: Miphun huap in fimthiamnak ngeihlo, theihhngalhnak biittuk le thanchonak lam cawnduhlo tibantuk hi an rak si ko rua.

Ka mitku cang le ka relthan huam ti lo. Cafang a palh tung men lai khah!!

Hla ngaih hi a nuam. Lungthin zong a dam. Ai dawh ngaimi nute FB cung ah ka hmuhmi hlate a si. A tha ngai le ka sia nan herh. Zantlai hnu ngaih ding ko ah ai rem khun....