Sorry, Kan Rak Ei Viar Cang Cu Teh....

Vawleicung ah upat bikmi Non-profit organization pakhat, Switzaland hrambunh World Economic Forum nih Jan,22-25, 2014 ah, nili chung Davos khua ah kumtin an tuah tawnmi tonnak an tuah than. Davos 2014 tonnak ah ram ngangan in bochanmi ram hruaitu 2500 le chawlehthalnak ah a bikbik minung 1500 nih an kai kho. Tuchun vawlei nih kan tonmi thil biapi vialte chimhruahnak le ceihmainak an ngei.Pawngkam zohkhenhnak kong le khuacaan thlennak kong ah fak piin a autu hruatu cheukhat a simi, Al Gore, Paul Polman, William H. Gates, Ban Ki-Moon, Ngozi Okonjo-Iweala, Jim Yong Kim, Mishal Husain, Erna Solberg  hna hmang in "Thanchonak le thanhunnak petu ding in khuacaan remhnak/thlennak" timi tlangtar in ceihmainak zong a um. An zapi tein an chim dihmi cu "vawlei khuacaan hmanlo nak nih harnat phunkip a chuahter i cu harsatnak nih fak bik in a tlakmi hna cu sifak ram hna an si" ti hi a si. World Bank President, Jim Yong Kim nih atulio vawleicung thanchonak a khamtu bik cu "Climate Change le Global Warming" a si caah tukum ah fak bikin kan i hmaithlak dingmi cu  khuacaan hman lomi remh a si lai, a ti. Khuacaan le thanchonak cu aa pehtlai tukmi an si caah then awk an tha lo, pakhat le pakhat aa sengmi an si caah caantawi thanchonak lawng zoh in khuacaan hrawktu a simi tuahsernak hrial cio ding a biapitnak kong ah an ruahning an chim cio. 

Vawleicung company ngan bikbik hna nih a lin chin lengmangmi vawlei khuacaan remh ding in an izuam ve. A ruang cu an riantuannak ah hnahnawhnak a pek tuk cang hna caah a si ve. Thahchunhnak ah, vawleicung a tlum hang sertu  ah a ngan bik a simi, Coca Cola nih 2004 lio ah India ram tihar ruang ah tampi sunghzatlaknak an tong.  Ram 49 ah sehzung 700 a ngeimi vawleicung lekcelhnak thilri ser minthang company, Nike zong nih 2008 lio ah Thailand a ummi an sehzung pali cu tilian ruang ah saupi an hmang kho lo. Cucaah, Coke le Nike nih khuacaan hmanlo nak nih fak piin a sukden khawh ti nak hnga lo, an sehzung riantuanning an siamremp___Coke nih an sehzung ah  ti an hmanning zat an thumh i Nike nih laphang tlawm hmang in thil a chuah ve.  Aa mahcah lo tukmi khuacaan nih hi bantukin mithmuh kuttongh bakin sunghzatlaknak a chuahpi cang caah cozah pawl zong nih fimkhur tein pawngkam kilvennak upadi thatha ser ding in Companies nih an forhfial cang hna. Sihmanhsehlaw, sehzung ngan pipi a sa lio i a thangcho cuahmahmi Tuluk le India tibantuk ram hna nih an cohlang kho bak lo____an thancho nak tamtuk te caantawi chung cu a hrawh ding a fian tuk caah an ngamh lo.

Kumtin te US President nih upadi sertu Congress le mipi sin ah kumkhat chung an riantuannak report peknak le a ralaimi kumkhat chung ah biapi in kar an hlannak ding lam kong chimfiannak ngeih a si tawn. Cucu, "State Of The Union" an ti. Tukum zong, Jan,28 ah Obama nih President a tuannak in a voi nganak "State Of The Union" biachimnak cu a ngeih than. Voidang tawn bang, riantuan ding phunkip a chim____Ram humhimnak, sifak le mirum itleidannak, chawletthalnak, mipeem cohlannak upadi, ngandamnak insurance upadi tibantuk pawl. "Congress nih nan ka bawmh duh lo hmanh ah keimah tikhawhnak lam in ka virhkhawih khawh chung cu ka virhkhawih thluahmah cang lai, kan hngah kho ti hna lai lo, 2014 cu riantuan kum si cang seh" tiah amah an dohnak ah US tuanbia ah riantuan tlawmbikmi atulio US Congress cu a cerhro hna. Rian hmalak ding in a chuahpi mi vialte lak ah, pakhat te van char ka duh. A hmanlo tuk cangmi vawlei khuacaan remhding kong a si.

"A luancia kum riat chung ah kanmah ram nak in CO2 a chuahmi a zorter kho tu ram an um lo, kan energy policies nih kan vawlei hi a thiang deuh i a him deuhmi hmun ah a ser lawng si loin rianthar zong a chuahpi. Ramdang in kan cawkmi datsi,diesel nak in kanmah ram in kan chuahmi a tam deuh cang. Sihmanhsehlaw, a za naisai rih lo. A rawk tuk cangmi kan khuacaan hi minung kan tuahsernak ruang ah a chuakmi a si ti hi al awk a um lo. Cucaah, kan remh hrimhrim lai. Kan techin-fapar nih kan mit zoh buin kan vawlei that deuhnak caah zeitel na rak tuah maw tiah bia an kan hal tik ah, aw..ka rak tuah ko, tiah hmaihngal tein chim ngam ka duh. A fawimi thil cu a si lo, caantawi sunghnak tampi a chuahpi lai. Sihmanhsehlaw, kan nor thluahmah ko lai" tiah a aw a van san ter cu kutbengh thawng thangpi nih a van zulh hluaimai.

A hman! Scientist tampi nih vawlei khuacaan cu a bikin minung nih kan hrawhmi bak a si ko an ti____a pom lomi Scientist tlawmpal te cu an um ve. Minung nih kan hrawhmi a si ko caah remh ding tuanvo kan ngei. Kan remh lo ah cun kan tuhmi cu kan zun ko lai. A ngaingai ah cun, kan zun thluahmah cang. Vawleicung khuacaan hmanlonak ruang ah a chuakmi harsatnak zohfeltu buu DARA Cazin ning ah cun khuacaan hmanlo ruang he aa pehtlaimi harsatnak in kumkhat ah minung million 5 renglo kan thi. Cancer zawtnak nih kumkhat ah minung 7.6 million hrawng a kan thah caah Cancer zawtnak changtu mithat bikmi harsatnak a si an ti.

Khuacaan hmanlo nih a chuah pimi harsatnak phun hi a tam hringhran; lihnih, thlichia, tilian, ruah har, meltlang puah tibantuk direct in hmuh khawhmi hmanh relcawk a si lo. Cu bantuk harsatnak nih harsatnak dang tampi an i phurh chih hna.Takchunhnak pakhat in ka van lak tuah lai. Zapi nih kan theih khawhmi ruah tlawm ruang le khua linh ruang ah thlaikeo that lo i kumvui tlawm tibantuk lawng khi a si lo. Kumvui a tlawm hlei ah a lin tukmi khuacaan nih a vui chun tirawl hmanh kha sau deuh fimtawl awk tha loin a rawh ter caah mangtaam a fak ter chinchin. Vansan ah a rawk cangmi tirawl kha mi tampi nih kan ei tik ah chungtlik le zawtnak phunkip nih an kan tlunh. Cu bantuk zawtnak tam-u cu chawnh khawhmi zawtnak an si caah pakhat le pakhat fawi tein kan i chawn. Kan pum nih a herhmi vitamin kha kan ei mi ti-rawl nih a pek khawhlo tik ah kan taksa nih zawtnak in aa ven khawhnak thazang( immune system) kha a der deuh i zawtnak chawnh kan fawi deuh. Minung ciocio zong ah hngakchia hi zawt chawnh anfawi khun. Cu tik ah chawnh khawhmi zawtnak tlangrai in a thimi minung tam-u hi ram sifak ah sifakmi nu le pa nih ngeihmi hngakchia sem an si zungzal. Scientist minthang,Bill Nye nih hlathlainak a tuahmi ah "vawleicung kum nga tang hngakchia a thimi vialte hi zakhat ah sawmriat-thum (83%) cu chawnh khawhmi zawtnak in an thi" tiah a hmuh. Chawnh khawhmi zawtnak cu thlawp khawhmi le kham khawhmi zawtnak an si cu mu. Cucaah, UNO hruainak in sifah tuknak le hngakchia thihnak ral cu an doh cuahmah i an tei cuahmah cang.

Cu lio ah Laimi tam bik nih pawcawmnak ah kan hmanmi cu lotlawh rian a si ko rih. Lohlawh rian cu lovah in aa thok i Loduah (mei-duah) nih a zulh___thingkung vialte kan hau hna i mei in kan khangh hna. Lo kan vah tik ah minung nih kan nunnak caah kan dawpmi Oxygen dat a chuahtu thingkung kan hau dih caah thli thiang a zor. Lo kan duahnak meikhu nih Carbon dioxide(CO2) a chuahter i thli a hnawmh hlei ah khuacaan a lin deuh. Khuacaan a hmanlo tik ah kum a vui ti lo i kan paam. Kan pumsa nih a herhmi vitamen a pe khotu rawl kan ei kho ti lo i zawtnak phunkip nih an kan den. Taksa in a nenno i thisa in a dermi hngakchia cu zawtnak tlangrai phunkip nih fawi chinchin in a tlunh hna. Laimi chung in hngakchia sem tamtuk nih an chan hmang manh loin an nunnak a liammi hi kanmah palh a si. Sihmanhsehlaw, lothlawh rian cu mak kan tim hlei rih lo i pawcawmnak lamdang kawl kan i zal hlei rih lo. Cucaah, kan tiva hna an reu diahmah i tizu-ngacel hna an lo diahmah ve.

Lairam a hmuh chung cu Laimi nih Lairam chung ah tefa kan ngeih peng ko lai. Kan pawcawm kawlhawlning dan kan tlen lo ah cun ramdang in zeizat phaisa kuat hmanh ah caansau thanchonak a chuak hlei lai lo. Ram car ah a chuakmi kan techin-fapar hna nih kan hmai zoh bu tein bia an kan hal ve te lai:"Ka pa/pu, na kan chimh  tawnning ah na rak hngakchiat lio ah cun eiding phunkip nan rak ngei i nan rak i nuam tuk, thingram hna zong hring dildel tete in an um i thlithiang te a rak hrang, ziah atu vial hi tluk in ram a rocar i eidin awk ngei loin kan har" tiah. Khi tik ah,"Sorry, Kan Rak Ei Viar Cang Cu Teh" tiah hmaihngal ngai in ka let ngam hna lai maw? 

Rel chap te:Nunnak Thap in Dawtnak Biazai a Tialtu Afghan Nu hna...

Ramdang ah a thangmi le a chuakmi kan fale zong nih bia an kan hal ve thiamthiam lai: "Ka pa/pu, kan semnak Lairam te cu hring dildel tein a um, thlithiang a hrang i chokhlei le vaurawng par hna nih tlangsang cung in an thuamh caah aa dawh tuk na rak ti tung, atu vial zeitin a si ne, mah ti hin aa rawhlo nak ding caah zeitel na rak tuah lo maw" tiin. Khi tik ah ilaklawh lo tein an hmai zoh buin an bia kan let kho te hna lai maw??

Kan vawlei hi kan pupa nih an kan rohmi ro a si lo, kan tufa hna sin in kan ihlanmi tu a si. (Africa phungthluk)