Hngakchia le Media: Zeitindah TV, Games le A Dangdang Media Nih Hngakchia A Hrawh Hna??

Mah chungchuak fale a daw lotu nulepa an um lo. Nulepa dawtnak cu Pathain dawtnak changtu dawtnak sunglawi phunkhat a si, timi cu al awk a um lo. Nulepa poahpoah nih fale caah thil t'ha an duh dih. Sihmanhsehlaw, nulepa tampi cu fale t'hancho tertu si loin hrokhraltu an si theo. Cucu, dawtlo ruangah a si lo. Fale caah a t'hami le a chiami thil kha an thleidan piak khawh hna lo ruangah a si bik tawn. Chinmi nulepa zong hi fale sersiamtu si loin hrokhraltu kan tam ngai ve. Ram lengah a chuakmi nulepa ko hi kan zual khun. Zeicatiah, Chinram ah fale kan rak zohkhenhning bantukin zohkhenh awk an t'ha ti lo. Inn leng ah duh poah in thlah salam a ngah lo i fungfek in vuak(velh) zong a ngah fawn lo. Tikah, TV, cell phone le computer hmai ah an caan vialte kan hmanter hna. Nulepa caah cun zaang a dam ngai i tlam a tling ngai. Fale zongnih an duh tuk ve caah thil dangdang zong an hlam tuk lem lo. Sihmanhsehlaw, an thluak riantuan ning a hrawk caah hmailei an nunnak ca'h a t'halo taktakmi thil a si.

Minung hi kan chuakka in kumkul kan si tiang hrawng hi kan thluak hmetngan(size) a t'hang,ti si. Mah cu kan thluak t'han dan cu aa phun dang ngai. Aa buaktlakin kum tinte a t'hang lo. A t'han bik lio caan ah fak piin a t'hang i huamsam tein a t'han caan zong a um ve. Hngakchia thluak zohfelnak a tuahtu mifim nih "minung nih kan i chuak pimi thluak hi kum khat in kum thum karlak ah a let thum hrawngin a t'hang" an ti. Kum thum in kum kul karlak ahhin kum khat in kum thum(kum 2 chung) karah a t'hangmi tia hrawng lawng khi a t'hang. Biadang in chim ahcun minung nih kan thluak a t'hancho cem caan hi kum khat in kum thum kan si karlak hrawnghrang a si. Sihmanhsehlaw, kan thluak riantuan khawhning thazang tahnak caah a hmetngan kha a baipi tukmi a si lo. Mirang nih Synapes tiah an auhmi kan thluak cells tete a pehtu hri tu khi an biapi deuh tuk, ti si. Synapes a tam deuh ahcun thluak rinatuan ning a t'hawng deuh. Mah cu thluak hri(synapes) tete zong cu hngakchiat lio, kum khat in kum thum karlak ah fak bikin an karh ve thiamthiam. Cucaah mah hi caan lio ah hngakchia nih an tuahmi hi hmailei an nunnak caah a biapi tuk hringhran.

Chinmi nih a tlangpi in kan pomning ahcun kum thum hrawng hi hngakchia nih an molmok bik lio caan a si. Hi lio caan cu a chia le a t'ha thei loin an duh poah in an cawlcangh caan a si caah cawnpiak phungah kan ruat hna lo. "A upa deuh lai i a lungfim te ko lai" kan ti i an tuah duhmi poah kan tuah ter salam hna. An huam chungin an duhmi Movies kan piak piak hna. Ngol hngal loin TV games an i celh zongah kan kham hna lo. Cucu, hmailei an nunnak lamthluan caah a t'halo taktakmi thil an rak si diam. Zeicatiah, Movies le TV Games nihcun fak piin an thluak riant'uan ning dan mahcahlo in a tuah khawh. An tluak a t'han bik lio caan ah tamtuk an zoh tikah an thluak riantuannak a hrawh khawhning a fak chinchin. Cucu, Seattle, Washington ah a ummi hngakchia sining zohfeltu mifim buu nih an hmuhmi a si.

Hngakchia sibawi (Pediatrician) zong a si i thil sining hlathlaitu(researcher) zong a simi, Dr Dimitri Christakis hruaimi hngakchia sining kherhhlai buu nih hngakchia thluak cungah media nih rian a t'uan khawhning cu zohfelnak an tuah. An hmuhmi cu rang tukin a thlengmi TV hmai kha caan tamtuk zohnak nih thil pakhat cungah hngakchia nih an ngeih khawhmi biataknak thazang kha fak piin a hrawh, ti a si. A hngakchiat lio ah rang tukin aa thlengmi muicuang a zoh lengmangmi hngakchia cu a zoh lomi hngakchia nakin 20% in an upat tikah an tuahmi thil ah biatak khawhnak(attention) an bau deuh. Sikvelhnak films(violent movies) deuh lawngte a zohmi hngakchia lebang cu an tuahmi thil ah iphum khawhnak thazang an ngeihmi a tlawm chinchin, an ti. Asinain, huamsam tein fimchimhnak movies pawl khi cu hngakchia caah santleihnak a ngei tuk ve thiamthiam tiah an hmuh ve.

Zeica'hdah rang tukin aa thlengmi muicawl  movies le TV Games zoh tuknak nihcun hngakchia thluak riant'uan dan cu fak piin a hrawk hnga? 

A lung a fim rih lomi hngakchia cu an thluak le an lungthin ah zeihmanh a um rih lo. An ruahnak khi catlap raang bantuk a si. A chia le a t'ha zong an thleidang kho lo. An hmuhmi thil vialte khi a hmanmi an si dih i an pawngkam nih an tuahsermi poahpoah khi cawn phung an si dih ko. Tikah, TV chungah an hmuhmi rang tukin aa thlengmi cartoon le a dangdang muicawl hna khi a taktak ah an ruah. A leng vawlei taktak zongah thil vialte khi TV chung bantukin an cawlcang lai tiah an zumh. Sihmanhsehlaw, a leng vawlei ah caan tam deuh an van hman tikah an rak ruahning bantuk a si ti lo. An hmuhmi thil vialte cu huamsam tein an cawlcang i an ithleng. Cutikah, an hmuhtonmi thil nih t'ha tein an lung a la kho ti hna lo. An pawngkam ah an hmuhmi thil cu TV chungah an hmuh tawnmi he aa tluk(khan) lo tuk tikah fak deuhin zohfel awk tlakah an ruat lo. Midang cio nih an tuahmi thil kha anmah nih an van tuah ve tikah hawidang tlukin ibiataknak ah an chambau. Tahchunhnak ah sianginn khan chungah hawidang tlukin an cacawnmi ah an ibiatak kho lo.

Cartoon le TV Games tibantuk nih an thluak riant'uan dan a hrawh khawh tuk ne hna ah nulepa nih fale caah zeidah kan tuah ne lai? Chinram bantukin inn-leng ah thlah salam le a ngah fawn hoi lo. Nulepa vialte nih fale hmailei t'hatnak caah fawi tein an tuah khawh dihmi cu a um ko. Cucu, anmah he mipum in cawlcanghnak tampi ngeiht'i a si. Fale nih an tuah huammi thil kha nulepa nih lungtho tein tuahpi lengmang ahcun hmailei ah an tuahmi thil ah biataknak lungthin an ngei kho deuh tuk. Zeicatiah, hngakchia cu a lungthin a t'hiangmi an si i a dawtu hna kha lungthin tak tein an dawt ve hna. Tikah, dawtnak he nifatin a tuah duhmi a tuahpi pengtu a nulepa kha a dawt tuk ve hna. A tuahmi thil ah thazang an pekmi poah ah khan aa biatak ve. An tuahsernak in a dawtmi nih lunglawmhnak an hmuh ah khin aa lunghmuih tuk ve. Cucaah, hngakchia cawnpiaknak ah a t'ha bikmi cu an tuah duhmi thil kha tha tho tein tuahpi pahin tuahter duhmi hna theihter lengmang khi a si, an ti.

Muko Magazine careltu pakhat nih "fale thluakt'hatnak ding caah nulepa nih kan tuah khawhmi zeital a um el maw" tiah biahalnak a tuahmi cu Dr Hmuh Thang nih a rak lehmi ka rak rel bal. "Na fale thluakt'hat deuhnak ding caah eidin in siseh, ralrinnak in siseh, na tuah khawhmi a um lem lo. Asinain, cawnpiaknak tuin tampi na bawmh khawh. Na duh piakmi thil kha a hngakchiat lio tein a lungthin ah lut lakin chim law mah cu thil a tuah caan poah ahcun thazang pe zungzal. Cuticun a nunnak ah aa nunpi lai i hmailei ah siter na duhmi minung a si kho deuh hrimhrim lai. Minung nihhin teinak kan hmuhnak dingah kan thluak thazang dert'hawnnak nakin kan tuahmi thil ah kan ibiataknak hi a biapi deuhmi a si. Na tuahter duhmi thil kha na fa nih biataknak he a tuah duhnak hnga a hngakchiat lio tein a nunnak ah na luhter ahcun na fa na bawmh a si ko" a ti.

Chinmi hi a tlang piin kan nuhrin thluak a t'ha ngaimi a lo ko. Zeicatiah, ram thumnak phanmi kan hngakchia hna hi sianginn an kainak ah hawi cungcuang an tam ngai. A bikin nuhrin thluak thazang he aa pehtlaimi Maths(kanan) le Science tibantuk subjects pawlah an thiam khun. Mirang bantukin inn ah nulepa nih cawnpiak le cazohpi kan daithlan tuk buin kan fale tete nih ca an thiam ngaimi hi cu Pathian thluachuah sung taktak a si. Hmailei ah bochan tlakmi nusal t'ha le pasal t'ha an si khawhnak dingah nulepa nih kan ti khawh tawk tein kan bawmh ve hna awk a si. Chin hngakchia mino hna lawnglawng hi Chinmi nih miphun pakhat dirhmun in kan thanchonak ding lam a si ko rua.

Ka tarmi video hi zoh chih hrimhrim te. Cun, hi zong hi relchap te:Kan Innchungkhar nih kan fale nunnak a chilh lo ahcun
tt

Note: Mah capar hi Global Chin News ah tar cangmi a si nain duhning in video tar chihmi a langh khawhlo caah ka van tar t'hannak a si.